Mô hình phát triển nào cho Việt Nam
Tư Giang
	(TBKTSG) - Câu chuyện về cái đuôi định hướng Một ngày cuối năm 2013, Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam Trần Đình Thiên nhận được một câu hỏi của nguyên Bộ trưởng Thương mại Trương Đình Tuyển: “Quy luật chính của kinh tế thị trường là gì?”. Ông Thiên, sau một hồi suy nghĩ, đáp ngắn gọn “cạnh tranh”. Ông Tuyển cần làm rõ ý này vì đang chuẩn bị bản thảo “thông điệp đầu năm mới” của Thủ tướng. Tuy nhiên, những cuộc thảo luận trước đó làm ông băn khoăn. Ông Tuyển kể, ông đã tranh luận với Phó thủ tướng Vũ Đức Đam về câu hỏi này, và ông Đam khẳng định, quy luật đó là cung - cầu. Ông Đam còn nhấn mạnh thêm là Giáo sư đoạt giải Nobel kinh tế Joseph Stiglitz cũng khẳng định với ông điểm này. Song, ông Tuyển có vẻ không thông: “Tôi nghĩ cung - cầu là quy luật của một nền sản xuất hàng hóa chứ không phải là kinh tế thị trường. Tôi vẫn nghĩ đó phải là quy luật lợi nhuận và cạnh tranh. Quy luật kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cũng phải là cạnh tranh”. Câu chuyện trên được cả ông Thiên kể, và ông Tuyển xác nhận lại tại Diễn đàn Kinh tế mùa thu vừa diễn ra. Bản thân nó cho thấy, giới nghiên cứu vẫn còn chưa thông tỏ với khái niệm kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa - mà mô hình kinh tế theo khái niệm đó đã được Việt Nam theo đuổi kể từ sau Đổi mới. Ông Thiên thừa nhận: “Tôi chưa hề nghe định nghĩa cụ thể nào về khái niệm này từ bất kỳ ai bấy lâu nay”. Chuyên gia Lê Đăng Doanh bổ sung thêm: “Sau 30 năm đổi mới chúng ta vẫn nợ khái niệm này”. Nếu muốn kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vận hành có hiệu quả thì cấu trúc sở hữu và quy luật vận hành phải đảm bảo nguyên tắc thị trường, phân bổ nguồn lực cơ bản phải theo nguyên tắc thị trường. Đó là một câu chuyện dài. Cho đến khi chuẩn bị văn kiện cho Đại hội IX năm 1999, những người thuộc tổ biên tập đưa ra khái niệm rất dài dòng về mô hình kinh tế cho Việt Nam “nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa”. Ông Lưu Bích Hồ, nguyên Viện trưởng Viện Chiến lược phát triển, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, thành viên của tổ biên tập, nhớ lại: “Định nghĩa đó dài quá, nên mọi người mới cô đọng lại chỉ còn là kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó là mô hình kinh tế tổng quát của nước ta trong thời kỳ quá độ”. Tuy nhiên, ngay cả nguyên Phó thủ tướng Nguyễn Khánh, lúc đó là thành viên của tổ biên tập cũng không hề hình dung được nội hàm của nó. Ông Lưu Bích Hồ kể: “Bản thân tôi cũng không nhận thức hết. Mãi sau này không rõ, tôi mới hỏi, vậy nội hàm của định hướng xã hội chủ nghĩa là gì, kinh tế thị trường là gì? Không ai giải thích được”, ông kể lại với giọng tiếc nuối. Hệ lụy Chuyên gia Võ Đại Lược nhận xét, Việt Nam là nền kinh tế thị trường duy nhất trên thế giới lấy kinh tế nhà nước làm chủ đạo, cùng với quan điểm kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng của nền kinh tế quốc dân. Đây là quan điểm kinh tế thị trường được hiểu theo hướng làm biến dạng và méo mó, gia tăng vai trò can thiệp hành chính, mệnh lệnh của Nhà nước. Khu vực kinh tế quốc doanh có tỷ trọng quá lớn tới khoảng 34% GDP, nắm giữ phần lớn nguồn lực song làm ăn kém hiệu quả, thua lỗ thất thoát lớn. Bên cạnh đó, chế độ sở hữu đất đai được xác định là sở hữu toàn dân, trở thành “cái ô” cho các nhóm lợi ích lợi dụng. Theo đó, chuyên gia Lê Đăng Doanh nhấn mạnh thêm: “Chúng ta chưa bao giờ xác định được thế nào là định hướng xã hội chủ nghĩa để xem Nhà nước có thể can thiệp đến đâu. Rút cuộc là Nhà nước đã trở nên ôm đồm, không có luật chơi, không có định hướng”. Vậy, nền kinh tế hiện nay đã thiên lệch về phía nào, tiến lên kinh tế thị trường hay vẫn còn ở vế xã hội chủ nghĩa. Ông Thiên giải thích: “Chúng ta đang chuyển sang cơ chế thị trường do có quyết tâm hội nhập rất cao. Nhưng có nghịch lý là cách thức, mô hình phát triển lại giữ kinh tế ở mức rất thấp trong thời gian. Chúng ta theo thị trường, nhưng cạnh tranh lại ít, thiếu động cơ, động lực cho phát triển. Có nghĩa bản thân chúng ta rất mâu thuẫn”. Đây chính là nguyên nhân sâu thẳm làm cản trở tiến trình tái cơ cấu kinh tế trên ba trụ cột là cải cách doanh nghiệp nhà nước, ngân hàng, và đầu tư công vốn được coi là đổi mới lần 2 của Việt Nam. Có vô số lập luận cho nhận định này. Ông Thiên nói: “Chúng ta thực hiện định hướng xã hội chủ nghĩa bằng nỗ lực giữ cơ chế phi thị trường: là cơ chế xin - cho, là doanh nghiệp nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Chúng ta vào WTO với hy vọng làm gia tăng chất kinh tế thị trường, thì lạ lùng thay, chúng ta lại gia tăng mạnh can thiệp hành chính để đối phó với khó khăn. Chúng ta muốn có kinh tế thị trường nhưng lại không muốn tạo ra cơ chế cạnh tranh. Giá lao động, giá vốn, giá nhiên liệu, giá đất vẫn không theo thị trường. Cơ chế chịu trách nhiệm cá nhân không thể xác lập... Rốt cuộc, cơ cấu kinh tế ngày càng phát triển sai lệch do các yếu tố phi thị trường”. Một bản báo cáo của đoàn giám sát của Quốc hội về chủ đề tái cơ cấu cũng đưa ra quan điểm như vậy: “Việc đạt được mục tiêu “bảo đảm hoàn thành cơ bản cơ cấu lại nền kinh tế” vào cuối kế hoạch năm năm 2011-2015 là hết sức khó khăn, kết quả này sẽ ảnh hưởng đáng kể đến việc thực hiện mục tiêu Việt Nam trở thành nước công nghiệp hóa vào năm 2020”. Nỗ lực tiếp nối Trong bối cảnh này, nhu cầu có một định nghĩa rõ ràng về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa lại một lần nữa được đặt ra. Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương Nguyễn Đình Cung, trong một buổi thuyết trình cho Bộ trưởng Kế hoạch và Đầu tư Bùi Quang Vinh - người phụ trách tổ biên soạn kinh tế cho văn kiện đại hội tới, đã nói rất rõ điều này. Ông Cung nói: “Khác biệt của kinh tế thị trường hiện đại và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở chính vai trò của Nhà nước nhiều hơn, tốt hơn trong phát triển và giải quyết các vấn đề xã hội”. Ông khẳng định, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phải là nền kinh tế thị trường hiện đại. Trên cơ sở đó, định hướng xã hội chủ nghĩa bằng việc Nhà nước làm nhiều hơn và thực hiện tốt hơn trong việc giải quyết các vấn đề xã hội, như tạo nhiều hơn cơ hội phát triển cho người dân; đảm bảo công bằng hơn về cơ hội phát triển; chú ý nhiều hơn đến tăng trưởng toàn diện, bao trùm. Bên cạnh đó, Nhà nước đầu tư phát triển vào các vùng, lĩnh vực mà kinh tế tư nhân không làm, hoặc không làm được; Nhà nước không đầu tư kinh doanh, đơn thuần tìm kiếm lợi nhuận. Nhà nước chi tiêu nhiều hơn cho phát triển giáo dục, y tế, chăm sóc sức khỏe của người dân và an sinh xã hội; Nhà nước vì dân phục vụ nhiều hơn. Ông nói đầy tha thiết: “Làn sóng cải cách lần thứ hai này phải thị trường hơn, và Nhà nước đương nhiên phải thay đổi. Kinh tế thị trường có thể không giải quyết được mọi vấn đề, nhưng không chuyển sang kinh tế thị trường thì cũng không giải quyết được gì cả”. Nhận xét của ông Cung được hầu hết các nhà kinh tế chia sẻ. Ông Lưu Bích Hồ nói: “Chủ nghĩa xã hội xét cho cùng là vì con người, vì xã hội, vì sự công bằng, và tiến bộ...”. Còn ông Trần Đình Thiên nói: “Kinh tế thị trường trước hết phải có cấu trúc sở hữu, các nguyên tắc vận hành phải tôn trọng nguyên tắc thị trường. Còn định hướng xã hội chủ nghĩa có nghĩa là những đặc điểm nó hướng tới, như kinh tế thị trường xã hội chẳng hạn, là Nhà nước dùng những quyền lực để can thiệp vào đảm bảo cân đối của cải công bằng hơn. Nếu muốn kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vận hành có hiệu quả thì cấu trúc sở hữu và quy luật vận hành phải đảm bảo nguyên tắc thị trường, phân bổ nguồn lực cơ bản phải theo nguyên tắc thị trường. Nếu Nhà nước can thiệp vào quá trình ấy thì phải phân bố nguồn lực theo theo cơ chế thị trường, chứ không phải dùng ý chí của mình như hiện nay”. Liệu những băn khoăn của họ sẽ được làm rõ trong quá trình chuẩn bị văn kiện cho đại hội tới? Đó là câu hỏi then chốt giúp tạo đường ray cho tiến trình đổi mới lần 2 cần được phát động.

Phần nhận xét hiển thị trên trang