Juan Pablo Cardenal và Heriberto Araújo
Bản Việt ngữ Nguyễn Đình Huỳnh
Nhà xuất bản Hội Nhà Văn, 2015, 2017
1
Người Trung Quốc nhập cư thách thức thế giới
"Nếu một người Trung Quốc tham gia một cuộc đua xe đạp như Tour de France, anh ta sẽ về đích sau chót. Bạn biết vì sao không? Vì suốt cả đường đua anh ta chỉ nhìn vào làng mạc và thị trấn chung quanh, tự nghĩ: đâu là đất lành để cắm mốc lập nghiệp?"
Doanh nhân Trung Quốc ở San Jose, Costa Rica
Len lỏi qua những phụ nữ mang mạng niqab che kín mặt và đám đàn ông bán trà, thịt cừu, dáng vẻ xanh xao của Lan Xing xuất hiện giữa đám đông như một thứ nổi bật. Quả quyết và đầy nghị lực, cô để lại sau lưng một vệt dài khi kéo giỏ hàng của mình dọc theo con đường cát huyện Ain Shams miền bắc Cairo. Hôm đó là thứ Sáu, ngày lễ và ngày nghỉ. Người dân địa phương đổ xô ra đường, đến các quán rượu lộ thiên hút shisha và thư giãn nhìn thế sự xoay vần. Cánh đàn ông xem bóng đá trên ti-vi xách tay. Vài thanh niên, ướt đẫm mồ hôi, vung mỏ hàn xì cố gắng sửa chữa chiếc ô tô cũ rích từ thời cổ lai hy chắc chắn đã hỏng vì cái nóng và ùn tắc giao thông liên tục. Những người bán bánh bày hàng dãy bánh chà là brioche và bánh mì vừng mới ra lò, mùi thơm bánh mới nướng hòa quyện vào không khí ẩm đặc và ô nhiễm.
Chiếc taxi màu đen đã cũ đưa Lan đến và sẽ quay lại vào lúc nửa đêm về sáng để đón cô về căn hộ ở cùng bốn người đồng hương. Nếu gặp rắc rối, cô sẽ đưa ra mẩu giấy ghi địa chỉ của cô bằng chữ Ả Rập giấu kỹ trong túi như một báu vật. Mẩu giấy đó là cái phao cứu sinh duy nhất của cô giữa cảnh huyên náo người Ả Rập xung quanh và thế giới quen thuộc của cô, giữa thực tại phô bày trước mắt và thực tại trong tâm trí cô. Với mái tóc dài để trần và đôi mắt hình quả hạnh, Lan hiện rõ là một người nước ngoài ở cái góc phố xưa cũ rộn ràng của Cairo cổ kính. Hành trình đến với đất nước này của cô là một cuộc dấn thân 8000 km vào vùng đất xa lạ, là một cố gắng làm lại cuộc đời khi bước vào tuổi bốn mươi. Với nỗ lực không ngừng để thành công, không có gì mà Lan không thể xoay xở.
Lan và chồng đều là người Liêu Ninh, một tỉnh giáp biên giới Bắc Triều Tiên ở phía đông bắc Trung Quốc. Họ đến Ai Cập mười bảy tháng trước, hi vọng làm giàu ở nước ngoài. Họ gửi đứa con trai mười bốn tuổi sống với ông bà, dù chính Lan cho rằng nó là "một đứa trẻ khó bảo." Kể từ khi đến Ai Cập, Lan đã kéo chiếc giỏ hàng chất đầy 25 kg đủ thứ quần áo, từ đồ ngủ đến khăn trùm đầu hijab, rong ruổi qua các con phố Cairo tìm kiếm khách hàng; công việc đã trở thành nỗi ám ảnh của cô. Cô dành khoảng mười giờ mỗi ngày kéo giỏ hàng lên xuống cầu thang trong những khu nhà cũ, tối tăm, gõ lên những cánh cửa với hi vọng sẽ rời đi với một dúm tiền Ai Cập đổi lấy chiếc áo choàng vải bông hay vài tấm khăn tơ tằm giả.
Lan là một trong hàng ngàn đàn ông và phụ nữ Trung Quốc làm thành nhóm người được gọi là shanta sini - người bán dạo Trung Quốc - hay "người Trung Quốc đeo bị" trong tiếng Ả Rập. Đội quân di cư này đến từ các vùng nghèo nhất Trung Quốc, phần lớn sống bất hợp pháp vì thị thực nhập cảnh hết hạn, đã xoay xở chinh phục thị trường hàng dệt may bán lẻ của Ai Cập chỉ với ý chí làm bằng được và quyết tâm thoát nghèo.1 Cùng nhau, họ là hiện thân của những phẩm chất đã làm cho người di cư Trung Quốc thành những người dám nghĩ dám làm nhất trên hành tinh, ít nhất trong ba thế kỷ qua: khả năng hy sinh chịu đựng, giỏi phát hiện cơ hội kinh doanh, năng lực thích ứng hoàn cảnh và tài cắt giảm chi phí. Thói quen tiết kiệm tiền bạc, bản chất thận trọng và tính đoàn kết trong nội bộ người Trung Quốc cũng mang lại sự trợ giúp vô giá. Ngày nay, có thể nhìn thấy đội quân bán dạo Trung Quốc ở khắp mọi nơi, chỉ với nhúm hành lý trên lưng họ đi tìm kiếm khách hàng tiềm năng.
Yu, một cô gái chừng hai mươi, đang nghịch với mái tóc của cô trong một quán cà phê thời thượng đối diện trường đại học American University ở Cairo. Nhìn thiếu nữ xinh đẹp, sắc sảo này, ai cũng nghĩ cô hoàn toàn không biết tới những khổ nhọc của những người bán dạo Trung Quốc. Thực ra, cô là một “chuyên gia.” "Họ đáp máy bay hôm nay và ngày mai họ đã ở trên đường phố Cairo bán dạo từ nhà này sang nhà khác. Họ không nói được một từ Ả Rập," nhận xét của Yu - cháu gái một trong những người Trung Quốc tiên phong đã xác định được khoảng trống ở thị trường này hơn mười năm trước và từ đó đã nắm bắt cơ hội, tạo ra một tài sản trị giá hơn 4 triệu euro. Người di cư ít học trốn chạy nghèo đói ở Trung Quốc ấy giờ đây đã là một doanh nhân thành đạt với tám nhà máy và sáu mươi kho hàng trên khắp lãnh thổ Ai Cập. Yu nói rằng, để hiểu được cách người Trung Quốc xoay xở tạo ra một kẽ hở thị trường cho họ ở một đất nước có truyền thống lâu đời dệt và xuất khẩu bông ra toàn châu Âu, chúng tôi phải dấn thân vào cuộc hành trình hàng ngàn cây số trở lại Quảng Châu, trung tâm công nghiệp của Trung Quốc.
Chính cửa sông Châu Giang là nơi doanh nhân Trung Quốc mua vải và bắt đầu một chu kỳ kinh doanh mà họ thực sự kiểm soát từ đầu đến cuối. Lụa, polyester và len được vận chuyển bằng container đến Libya, nước có chung biên giới và hiệp định hải quan với Ai Cập. Doanh nhân Trung Quốc hiểu rằng để bắt đầu một đế chế trong thế giới toàn cầu hóa, điều quan trọng là có thể tạo ra lợi nhuận. Đó không chỉ là điều họ đã làm trong nhiều thế kỷ, mà khả năng ấy hình như đã nằm trong máu của người Trung Quốc. Theo Yu giải thích, đó là lý do tại sao họ xuất khẩu vải đến Libya thay vì Ai Cập, vì nước này đánh thuế hàng dệt may Trung Quốc thấp hơn. Một khi đã ở trên đất châu Phi, vải lại được xuất khẩu qua Ai Cập với sự giúp đỡ của một người trung gian Ai Cập, trước khi tiếp tục cung cấp cho các xưởng bất hợp pháp đã được cài cắm trong các căn hộ ở ngoại ô Cairo.
Không dễ gì xâm nhập vào những xưởng nhỏ bí mật này. Trong chuyến đầu tiên đến thủ đô Ai Cập, chúng tôi đã hoàn toàn thất bại khi một doanh nhân đồng ý hẹn gặp nhưng sau đó từ chối cho chúng tôi đến thăm, người thứ hai chỉ cho chúng tôi đứng ngoài cửa. Chuyến thứ hai của chúng tôi đến Cairo cũng khó khăn như thế, dù đã được một số công nhân Trung Quốc làm việc trong lĩnh vực này đi cùng. Chúng tôi thất bại vì ánh mắt của người nước ngoài soi mói vào hoạt động kinh doanh của họ khiến họ nghi ngờ, đặc biệt là khi chúng được dựng lên từ các kiểu phạm pháp giúp họ đánh bại đối thủ cạnh tranh người địa phương. Thực ra, thiếu minh bạch là một trong những yếu tố chúng tôi gặp thường xuyên nhất trong suốt cuộc hành trình đi qua thế giới của người Trung Quốc.
Tuy nhiên, việc có được một người bạn Trung Quốc cuối cùng đã được đền đáp khi Ding Tao, một nhà kinh doanh khiêm tốn có mười năm kinh nghiệm ở nước này, chào đón chúng tôi ngay tại trung tâm hoạt động của anh: một xưởng dã chiến trong một căn hộ bốn phòng ở ngoại ô san sát các khu nhà xập xệ và xe hơi hỏng nát vứt bỏ bên các góc phố. Trong căn hộ, các phần việc khác nhau được sắp xếp theo phòng: trong một phòng, một người đàn ông trẻ tuổi và hai người phụ nữ trùm khăn hijab cắt vải nguyên liệu và dùng sáu máy may để may quần áo; trong một phòng khác, áo quần được ủi và đóng hộp; trong khi đó, nhân viên thứ năm đang tính toán trong văn phòng.
Cho dù các doanh nghiệp Trung Quốc ưu tiên sử dụng đồng hương, được cho là có kỷ luật hơn, họ vẫn sử dụng thợ may Ai Cập vì tiền công rẻ hơn. "Nếu họ là người Trung Quốc chúng tôi phải trả gấp đôi, vì năng suất cao hơn. Đó là giá thị trường," vợ Ding Tao giải thích, cô có thể nói chút ít tiếng Ả rập. Mỗi tháng họ trả cho nhân viên từ 250 đến 300 euro làm việc mười giờ một ngày, sáu ngày một tuần. Tiền lương ở mức tối thiểu và chất lượng sản xuất cực kỳ thấp đảm bảo sản phẩm có thể được bán với giá cạnh tranh nhất. Ngoài mức lương khốn khổ, công nhân phải chịu tình trạng việc làm rất bấp bênh, vì không có hợp đồng hoặc bảo hiểm y tế, dẫn đến thay đổi công nhân thường xuyên. Tình hình này tương tự với tình hình của các trung tâm sản xuất ở Trung Quốc, như Ôn Châu hay Thâm Quyến, nơi mà một nhà máy có thể dễ dàng thay đổi toàn bộ công nhân chỉ trong hai năm. Công nhân Ai Cập bỏ qua ý nghĩ đòi hỏi điều kiện làm việc tốt hơn vì họ biết chắc rằng cảnh sát biết về các xưởng ngầm nhưng làm ngơ để nhận hối lộ. Trong một quốc gia kinh tế trì trệ với 16,7 phần trăm dân số sống dưới mức nghèo khổ,2 và đang gánh chịu hậu quả của cuộc cách mạng lật đổ chế độ chuyên chế đã bám lấy quyền lực trong ba thập niên qua, lựa chọn của họ rất đơn giản: giữ lấy việc làm này hoặc chẳng có gì cả.
Nhưng tại sao người Ai Cập muốn mua quần áo bán tận nhà khi họ có thể dễ dàng ra ngoài và mua chúng trong các cửa hiệu truyền thống? Yu, nói như thể kể chuyện, nhanh chóng làm sáng tỏ điều bí ẩn này. "Ở Ai Cập, phụ nữ ăn nhiều đồ ngọt và nhiều người rất mập, vì thế họ thích mua quần áo ở nhà. Bằng cách đó, họ tránh xấu hổ vì phải phô bày cơ thể của họ bên ngoài nhà riêng của mình." Nói cách khác, để tránh cho khách hàng khỏi phải trải qua khoảng thời gian khó chịu tại các cửa hàng, những người di cư như Lan bắt đầu đi vào lúc Ai Cập chạng vạng sau giờ cầu nguyện buổi tối để phục vụ khách hàng tại cửa nhà riêng của họ. "Aiz haga?" (Mua gì không?) Họ rao ở chân cầu thang. Đôi khi câu trả lời duy nhất là cánh cửa đóng sầm trước mặt. Lúc khác họ gặp may và bán được vài bộ quần áo, hoặc người phụ nữ chủ nhà yêu cầu lấy số đo của mình để may một chiếc áo choàng mà người bán dạo Trung Quốc sẽ mang đến một vài ngày sau.
Rồi một ngày, cuộc sống khốn khổ, tằn tiện này của những con người can đảm và cô độc rong ruổi trên đường phố Cairo cũng sẽ chấm dứt. Di dân Trung Quốc, thường ít học và bị chủ bóc lột, nhưng lanh lợi và giỏi tiết kiệm, đến lúc nào đó sẽ quyết định thực hiện một bước thăng tiến trong dây chuyền sản xuất. Anh ta sẽ ngừng công việc phân phối hàng để trở thành nhà sản xuất và nhà kinh doanh cho riêng mình sau khi đầu tư khoản tiền tiết kiệm hàng tháng hoặc hàng năm trời. Bắt đầu với một xưởng nhỏ và chỉ một khu vực phân phối, anh ta sẽ tiếp tục mở rộng mạng lưới của mình, đồng thời nắm bắt các cơ hội kinh doanh khác. Với hoạt động kinh doanh biên mậu bất hợp pháp - hay thậm chí vượt qua biên giới hoàn toàn bằng cách bịt miệng nhà chức trách Ai Cập - có thể mở rộng nhanh chóng các cơ hội kinh doanh. Trên bước đường kinh doanh, họ được giúp đỡ từ một mạng lưới rộng lớn các mối quan hệ của người Trung Quốc, vừa chỉ cho họ nhắm đến những cơ hội mới và vừa như một tấm lưới bảo hiểm vô giá. Thực ra, thoả thuận lâu dài giữa nhà nhập khẩu và nhà máy dệt, hoặc giữa xưởng sản xuất và các nhà phân phối, được dàn xếp giữa những người Trung Quốc. Khuynh hướng người Trung Quốc kết dính với nhau vượt xa cấp độ quốc gia. Trong thực tế, giao dịch giữa di dân Trung Quốc với nhau trong tất cả các nước chúng tôi đến - không chỉ Ai Cập - thường giới hạn trong những người cùng làng hay cùng vùng miền. Điều này một phần do ở Trung Quốc có rất nhiều nhóm sắc tộc và ngôn ngữ khác nhau và một phần do tầm quan trọng của mối quan hệ gia đình. Cùng ngôn ngữ và nơi chôn nhau cắt rốn tạo ra một tình cảm tin cậy chắc chắn và đảm bảo lòng trung thành với công ty. Vì thế, doanh nghiệp Trung Quốc, từ doanh nghiệp tư nhân cho đến các công ty nhà nước hoạt động ở nước ngoài thường mang theo toàn bộ lực lượng lao động Trung Quốc của họ từ một vùng duy nhất.
"Nếu tất cả công nhân trên một công trường xây dựng đến từ cùng một thị trấn hay một làng, việc kiểm soát họ sẽ dễ dàng hơn nhiều và họ không chống lại luật lệ hay chủ của mình. Đồng nghiệp và bạn bè của họ, đôi khi có quan hệ gia đình, cũng canh chừng. Không người Trung Quốc nào muốn gia đình mình bị mất thể diện ở quê, hoặc bị kết tội lười biếng hay ăn cắp." Lời của một công nhân trẻ người Trung Quốc đã sống nhiều năm ở châu Phi nghe như vọng lại từ thời đại Mao, khi hàng chục triệu người Trung Quốc bị đưa vào trại lao động cải tạo, nơi họ thường xuyên sống trong trạng thái hoang tưởng. Người công nhân có nghĩa vụ thực hiện nhiệm vụ của một "đồng chí tốt," vừa canh chừng đồng đội và bị canh chừng, chỉ điểm và bị chỉ điểm, cho dù trong nhà máy hay trong trại cải tạo, ở trường hay ở nhà riêng. Không ai có thể thoát khỏi tai mắt của nhà cầm quyền.
KINH DOANH ÁM MUỘI
Trong hoàn cảnh đó, một số doanh nhân đã nhanh chóng khởi động những dự án kinh doanh mới, cung cấp tối đa các loại dịch vụ có lợi nhuận cao, bất chấp phi đạo đức cho dòng người nhập cư ngày càng tăng. Sau khi mở rộng mạng lưới xưởng dệt trên toàn Ai Cập, gia đình Yu bắt tay vào một hoạt động kinh doanh mới - đưa người di cư Trung Quốc vào Ai Cập. Gia đình này lợi dụng sự thiếu kiểm soát về xuất nhập cảnh và tiếng gọi quyến rũ của một cuộc sống tốt hơn, một thông điệp đánh đúng vào tâm lý người dân những vùng ở Trung Quốc chưa lên được chuyến tàu tiến bộ và hiếm hoi cơ hội. Yu kể với chúng tôi gia đình cô sử dụng giấy phép của công ty, thứ có thể có được dễ dàng bằng cách hối lộ, xin cấp thị thực để bán với giá khoảng 5.000 nhân dân tệ (520 euro), dù giá này thay đổi tùy thuộc vào người nộp đơn là bạn bè hay bà con. Các thành viên gia đình và bạn bè phổ biến thông tin trong thị trấn và làng của họ, đặc biệt ở các tỉnh phía đông bắc Trung Quốc, nơi việc tư nhân hóa các ngành công nghiệp nặng thừa kế từ thời Mao đã khiến tình trạng thất nghiệp tăng lên từ 30 đến 40 triệu người trong thời gian chỉ hơn mười năm.3 "Hiệu ứng dây chuyền" này lan nhanh như lửa cháy ở những vùng mà việc mở cửa nền kinh tế của Trung Quốc dẫn đến giải thể các nhà máy không hiệu quả thời Mao vào cuối thế kỷ trước, tước đi sinh kế của hàng triệu gia đình và gây thiệt hại nghiêm trọng, hậu quả của nó đến nay vẫn còn có thể nhìn thấy được. "Người ta không chết vì đói, nhưng rất hiếm cơ hội để tiến thân," Yu nói với chúng tôi bằng giọng bào chữa.
Tình trạng này đã buộc Trung Quốc phá vỡ truyền thống hàng thế kỷ, miễn cưỡng cho phép công dân rời khỏi đất nước. Thực tế, nhà nước hiện nay tạo điều kiện dễ dàng và thậm chí tích cực khuyến khích di dân4- như là lối thoát cho người lao động thất nghiệp. "Trung Quốc đã tách mình khỏi nhiệm vụ kiểm soát di cư của công dân và chuyển trách nhiệm này cho các nước tiếp nhận. Một số điểm đến là các quốc gia yếu hơn, chẳng hạn như một số nước châu Phi, nơi tham nhũng và thiếu quản lý giúp cho người Trung Quốc nhập cảnh tương đối dễ dàng," Antoine Kernan, một chuyên gia về di cư Trung Quốc tại trường University of Lausanne ở Thụy Sĩ giải thích.5 "Ngày nay người Trung Quốc dễ dàng nhập cư hơn nhiều so với trước đây," Kernan, người đã theo dõi hiện tượng này cả ở Trung Quốc và các nước nói tiếng Pháp ở châu Phi, cho biết thêm.
Đây là một chiến lược thắng lợi đối với Bắc Kinh và các chính quyền địa phương của Trung Quốc: di cư giúp đối phó nạn thất nghiệp, làm giảm căng thẳng xã hội đang tăng mạnh ở những địa phương chịu tác động nặng nề nhất bởi người lao động bị đào thải từ các nhà máy ngừng hoạt động. Ngoài ra, vấn đề này có xu hướng không xuất hiện trở lại khi những người di cư kết thúc thời gian của họ ở nước ngoài. Công nhân thường trở về với một số vốn đáng kể để đầu tư vào việc giáo dục con cái hay vào cơ hội kinh doanh mang lại mức an toàn tài chính cao hơn những gì họ có thể được hưởng trước khi rời Trung Quốc.6 Trong chừng mực nào đó, có thể nói rằng Trung Quốc đang xuất khẩu lao động đổi lấy vốn để tái đầu tư trong nước, tạo ra tăng trưởng kinh tế (và việc làm) ở chính Trung Quốc.
Nhìn từ góc độ này, việc bán hàng dệt may tận nhà của đội quân bán dạo Trung Quốc chẳng gì khác hơn sự tái diễn tại Ai Cập điều đã diễn ra liên tục trong ba mươi năm phát triển thần kỳ vừa qua của Trung Quốc: thành công của người này là gánh nặng của người kia. Hơn ba mươi năm qua, "công xưởng thế giới" luôn được tiếp sức bằng lực lượng hùng hậu những người di cư làm việc đến mười bốn giờ một ngày với mức lương tội nghiệp, và các doanh nghiệp dệt may Ai Cập đã tồn tại bằng sự hi sinh của chính những người di cư bần cùng này. Rốt cuộc, nỗ lực của những con người này đã đóng góp vào thành công chung của người Trung Quốc. Lý do người di cư Trung Quốc ngày nay chọn định cư tại Cộng hòa Dân chủ Congo hoặc Venezuela thay vì Tây Ban Nha hay Canada chủ yếu vì thế giới các nước đang phát triển vẫn chưa được khám phá đầy đủ và vì thế tạo nhiều cơ hội hơn cho người di cư so với phương Tây, nơi có luật lệ nghiêm ngặt và thị trường cạnh tranh hơn. Yu ước tính có 15.000 người Trung Quốc kiếm sống bằng nghề gõ cửa bán dạo tại Ai Cập, nhiều hơn so với con số 5.000 do Đại sứ quán Trung Quốc tại Cairo đưa ra. "Không một ngóc ngách nào ở Ai Cập mà đội quân bán dạo Trung Quốc chưa đặt chân đến," Yu đảm bảo với chúng tôi. Báo chí Ai Cập thậm chí còn đi xa hơn, ước tính đội quân “vác bị Trung Quốc" có từ 60.000 đến 100.000 người,7 trong khi đó các phương tiện truyền thông Trung Quốc đánh giá con số này trong khoảng từ 20.000 đến 30.000.
Các cơ hội kinh doanh không chỉ đưa người di cư Trung Quốc vào Ai Cập; trên thực tế, nhiều người trong số họ thực ra đến từ Thái Lan với thị thực du lịch nhưng rốt cuộc ở lại nước này vài tháng. Một số kẻ cơ hội cũng hưởng lợi từ nhu cầu hàng ngày của những người mới đến. Khi người di cư đến Cairo, các doanh nghiệp này giúp họ thuê căn hộ, hướng dẫn họ cách thức hoạt động ngành nghề, tư vấn về các khu vực của thành phố để nắm bắt tình thế và giải thích cơ chế vận hành nội bộ của đồng bảng Ai Cập. Họ cũng đưa những người này đến các kho hàng để mua hàng hóa, hưởng một khoản hoa hồng nhỏ dành cho người trung gian. "Cơn sốt vàng" này dẫn dắt một số người, như bà Lan Jie, nhúng tay vào các hoạt động thậm chí còn ám muội hơn, như cung cấp gái mại dâm. Đây là một công việc kinh doanh lợi nhuận rất cao khác, dù không phải không có rủi ro. Như không biết gì về sự vi phạm pháp luật của nghề này trong một đất nước nhiều truyền thống, nơi 90 phần trăm của 80 triệu cư dân trung thành với Hồi giáo Sunni, bà Lan đang xem xét mở một nhà thổ ở thủ đô Ai Cập. Bà muốn đa dạng hóa hoạt động của mình khi kinh doanh dệt may và tổ chức nhập cư bất hợp pháp đang bị chậm lại. "Bây giờ cạnh tranh rất gay gắt. Có quá nhiều người Trung Quốc bán dạo và họ không kiếm được nhiều như trước," bà nói với chúng tôi trong một nhà hàng Trung Quốc tại Cairo. Vì vậy bà quyết định bắt đầu nhập khẩu gái mại dâm Trung Quốc xinh đẹp.
Thực ra, bà đã khởi động thử nghiệm việc kinh doanh này: trong khi ăn tối với chúng tôi, bà nhận được một cuộc gọi từ khách hàng và trả lời "cô ấy hôm nay không ở nhà." Tuyệt không một chút xấu hổ và ngại ngùng, bà Lan hoàn toàn vui vẻ kể tường tận cho chúng tôi việc kinh doanh của mình. "Mỗi lần khách đi với gái, anh ta trả 600 bảng Ai Cập [khoảng 75 euro]. Hoa hồng của tôi là 200 bảng Ai Cập," bà giải thích. Với nguồn cung và cầu đảm bảo, mối quan ngại duy nhất của bà là cảnh sát vẫn chưa nằm trong bảng lương của bà, yếu tố chính trong loại hình kinh doanh này. "Anh có biết cách hối lộ cảnh sát không?" bà hỏi người bạn Trung Quốc của chúng tôi, anh ta thú nhận không biết gì về chuyện này. Bà không dễ dàng bỏ cuộc. "Nếu anh ghé qua nhà của chúng tôi có thể anh sẽ thay đổi suy nghĩ," bà cười láu lỉnh khẳng định.
Lan Jie không phải là người Trung Quốc sống ở nước ngoài duy nhất bắt đầu kinh doanh mại dâm bên ngoài Trung Quốc, một đất nước đang bùng nổ với các kiểu nhà thổ, từ quán karaoke sang trọng, nơi gái mại dâm hát truồng đến tiệm massage tồi tàn với đèn neon màu hồng, là nơi massage luôn kết thúc với "công đoạn vui vẻ." Đôi khi kiểu kinh doanh này được nhái lại ở nước ngoài. Sự lan tràn các doanh nghiệp và người nhập cư Trung Quốc khắp thế giới đã kích thích nhu cầu cho nhiều loại dịch vụ, từ các nhà hàng Trung Quốc và phòng khám y học cổ truyền Trung Quốc đến châm cứu và vật lý trị liệu. Mặc dù không thể đổ cho một mình Trung Quốc, mại dâm luôn là một ngành kinh doanh hấp dẫn.
Ẩn nấp trong các cửa tiệm karaoke, massage và cắt tóc, nạn mại dâm ở châu Phi đã đưa đến hành động can thiệp quốc tế đầu tiên của đơn vị cảnh sát đặc nhiệm Trung Quốc, do Bộ Công an thành lập trong năm 2007 để chống lại nạn buôn bán phụ nữ. Trong tháng 11 năm 2010, mười cảnh sát Trung Quốc đã đáp xuống Kinshasa tại Cộng hòa Dân chủ Congo với nhiệm vụ triệt phá mạng lưới mại dâm buôn bán phụ nữ từ các vùng nghèo khó của Tứ Xuyên ở miền tây Trung Quốc, những người được cho là bị ép buộc làm gái mại dâm ở thủ đô Congo. Theo báo chí Trung Quốc, vở kịch đã có một kết thúc trớ trêu: những phụ nữ được giải cứu đã khiến các cảnh sát sửng sốt khi từ chối quay về Trung Quốc. Rốt cuộc, ở Kinshasa họ có thể kiếm được 50 đô-la một lần đi khách, một khoản tiền lớn so với lương tháng chỉ chừng 300 đô-la ở Tứ Xuyên.
NỖI SỢ VÀ SỰ PHỤ THUỘC CỦA LÁNG GIỀNG NGA
Chuyến tàu đêm rời Bắc Kinh và sau vài giờ đang băng qua trung tâm vùng kém phát triển của Trung Quốc. Dù gần gũi về mặt địa lý với vùng Viễn Đông của Nga, đến được Vladivostok bằng đường bộ không phải chuyện đùa. Mãn Châu, khu vực đã phải gánh chịu tất cả các loại tàn bạo và gian khổ (dù dưới tay người Nhật, người Nga hoặc người Trung Quốc), mở ra trước mắt chúng tôi với vẻ thô ráp và cảnh quan cằn cỗi. Chúng tôi đến Suifenhe vào buổi sáng, thành phố sát biên giới Nga có 100.000 dân. Đó là điểm dừng chân đầu tiên trong hành trình chúng tôi khám phá đường đi mà người di cư Trung Quốc vượt qua khu vực từng được các thương nhân châu Á thường xuyên qua lại từ thế kỷ 15 khi họ trao đổi trà và đậu nành dư thừa lấy cá tươi và nhân sâm. Trước sự ngạc nhiên của chúng tôi, Jiou Peng đang chờ chúng tôi tại nhà ga trong chiếc Porsche Cayenne. Vui tính và hơi mảnh khảnh, Jiou đến đón chúng tôi theo lệnh của xếp mình, Liu Desheng, người chúng tôi gặp đầu tiên ở Bắc Kinh và sẽ sớm gặp lại ở Nga. Theo lệnh của Liu, Jiou sẽ giúp chúng tôi phương tiện để đi Vladivostok. Anh ta mời chúng tôi cùng ăn trong khách sạn sang nhất của thành phố, sau khi đưa chúng tôi đi một vòng quanh thủ phủ đang phát triển nhanh nhờ khai thác gỗ của những cánh rừng Siberia rộng lớn.
Suifenhe có cả nhịp sống điên cuồng lẫn khẩu vị thẩm mỹ đặc trưng của mọi thành phố chính đang phát triển nhanh của Trung Quốc. Các trung tâm mua sắm, nơi mà đồ chơi điện tử Trung Quốc phát ra âm thanh được đóng gói từ sáng đến tối. Khách du lịch Nga chen chúc trong các cửa hàng và siêu thị mua mọi thứ mà họ không thể có được ở bên kia biên giới, hoặc mua những thứ họ có thể kiếm được ở trong nước nhưng với giá rẻ hơn nhiều. Trong khách sạn Holiday, cặp vợ chồng Nga ăn ngon lành bữa điểm tâm thịnh soạn sau ngày cuối tuần bận rộn mua sắm và thư giãn. "Tôi có thẻ VIP. Không phải trả tiền đâu," Jiou Peng một mực nói khi chúng tôi định trả tiền. Cũng như chiếc Porsche Cayenne của mình, đôi giày thể thao Birkenstock, áo thun Jeep, đồng hồ Cartier và nhẫn vàng trắng Bulgari tất cả nói lên cuộc sống đang tốt đẹp. Anh ta là điển hình hoàn hảo của lớp đại gia mới ở Trung Quốc: những triệu phú tự tay làm nên sản nghiệp trong vòng chưa đầy mười năm, sống trong những khu phố mới xây đẹp đẽ, sang trọng và ném tiền vào thời trang phương Tây mới nhất. Tất cả những trò này tượng trưng cho một xã hội phân tầng, ở đấy người ta tiêu tiền để chứng tỏ mình khác biệt với tầng lớp dưới.
Sau khi có được con dấu Nga trên hộ chiếu, chúng tôi bắt đầu hành trình đến Vladivostok dọc theo các con đường đưa chúng tôi trở lại một thời đại và một thế giới khác. Tại cửa khẩu, chúng tôi bị sốc bởi sự tách bạch về chủng tộc, như thể một nhát cắt đôi bằng dao mổ: nét mặt thô kệch đặc trưng của miền bắc Trung Quốc bất ngờ nhường chỗ cho nét thanh mảnh, da trắng xanh và mái tóc vàng hoe của người Caucasus. Băng từ nước này sang nước khác cũng là một bước nhảy về quá khứ: xa lộ hai chiều, cầu và nhà chọc trời bên phía Trung Quốc nhường chỗ cho cảnh nghèo nàn, quê mùa và xưa cũ. Ở đây thời gian đã ngưng lại trong bóng tối thời kỳ Xô-viết.
Liu Desheng chờ chúng tôi trong quán cà phê ở trung tâm Vladivostok. Chúng tôi lần đầu gặp ông tại một bữa ăn trưa ở Bắc Kinh, nơi ông thường đi lại với tư cách đại diện cho các doanh nhân Trung Quốc làm ăn tại cảng Thái Bình Dương quan trọng nhất của Nga. Ông kể cho chúng tôi về những khó khăn các nhà đầu tư phải đối mặt trong một khu vực bị nạn tham nhũng tàn phá. "Trong vài năm đầu tiên, một người Trung Quốc làm ăn với một người Nga phải giao nộp gần như toàn bộ tiền kiếm được của mình cho người Nga. Đó là điều chúng tôi muốn nói khi chúng tôi nói về mafia. Bọn mafia không phải là một thực thể riêng biệt, độc lập. Nó ở khắp nơi. Nhưng một khi đã thiết lập được mối quan hệ tin cậy, mọi thứ trở nên tốt hơn." Sinh năm 1973, Liu là hiện thân phiên bản Trung Quốc của giấc mơ Mỹ. Năm 1995, ông quyết định từ bỏ công việc đầu bếp và đi vào kinh doanh với hai người anh bán sản phẩm Trung Quốc trên thị trường bán lẻ ở Vladivostok.
Hai anh trai của ông là những người tiên phong. Họ đến thành phố Nga này lần đầu tiên vào năm 1992, làm việc trong ngành xây dựng với mức lương tháng tương đương 120 euro. Sáu tháng sau, họ quay về làng thuyết phục gia đình bắt đầu kinh doanh các sản phẩm Trung Quốc sau khi thấy được cơ hội kinh doanh to lớn. Liu lớn lên trong một gia đình nông thôn nghèo; chỉ học tới bậc tiểu học và sau đó là một khóa học nấu ăn. Bước đầu ông kiếm sống trong một nhà hàng, rồi trong một nhà máy bia, và ông đã không một chút ngần ngại bỏ lại sau lưng tất cả để cùng anh em của mình thử vận may với ngành kinh doanh mới.
"Tôi vượt qua biên giới Nga lần đầu vào ngày 28 tháng 10 năm 1995," Liu kể với chúng tôi. Ông ngồi giữa trợ lý và tài xế của mình tại quầy cà phê trong một khách sạn năm sao. Sáng sớm hôm đó tài xế của ông đón chúng tôi bằng một chiếc Mercedes hiện đại ít được thấy ở Vladivostok. "Tôi bắt đầu bằng cách bán giày sản xuất từ Hắc Long Giang. Năm mươi tám ngày sau, tôi đã kiếm được gia tài đầu tiên: 24.000 rúp, bằng khoảng 500 euro," ông mỉm cười, nhớ lại. "Lúc đó tôi ngủ ở ngay nơi tôi cất giữ hàng để tiết kiệm tiền, trong khi anh trai tôi đảm nhận cung ứng hàng mới. Chúng tôi bắt đầu phát triển và mở cửa hàng đầu tiên. Rồi chúng tôi mua luôn vị trí bên cạnh, phá bức tường để mở rộng cửa hàng," Liu - ông bố của ba đứa con, mười một, sáu và ba tuổi – tiếp tục. Gia đình và bạn bè đóng một vai trò quan trọng, ông khẳng định với chúng tôi. Hiện nay có hơn 120 người trong vòng thân thuộc của ông tham gia vào một doanh nghiệp mở rộng trên toàn Nga và sử dụng hàng ngàn người. Công ty hiện đang sở hữu bốn trung tâm mua sắm ở Vladivostok, hai ở Khabarovsk và nhiều cửa hàng tại Moscow.
Với ánh mắt sắc lẹm và thân hình vạm vỡ, Liu tự tin thể hiện vai trò đứng đầu gia tộc truyền thống của Trung Quốc, trong trường hợp của ông, là lãnh đạo những đồng hương táo bạo. "Gia đình tôi là một trong những gia đình có ảnh hưởng nhất tại Vladivostok," ông nói với chúng tôi. "Ở đây nếu anh gặp bất kỳ rắc rối nào, chỉ cần đưa ra danh thiếp của tôi cho một người Trung Quốc bất kỳ trên xe buýt hay trên đường phố, họ sẽ giúp anh. Họ biết tôi là ai." Để chiếm được lòng tin của ông, chúng tôi đã gặp ông nhiều lần trong các nhà hàng Trung Quốc, nơi nhân viên vội vàng đưa chúng tôi vào phòng riêng tốt nhất của họ. Chúng tôi nâng ly chúc mừng tình hữu nghị Trung Quốc - Tây Ban Nha, khoe kỹ năng dùng đũa của chúng tôi, và gọi một số món ăn yêu thích của miền bắc Trung Quốc mà chúng tôi nhớ được bằng tiếng quan thoại. Không phải là lần đầu tiên, chúng tôi thấy rằng bàn ăn là nơi tốt nhất khi cần phá vỡ thái độ dè dặt của người Trung Quốc.
"Nga đánh thuế 50 phần trăm các sản phẩm nhập khẩu từ Trung Quốc," ông nói với chúng tôi "vì thế một số người quyết định nhập hàng bất hợp pháp. Họ chuyển hàng bằng xe tải đến biên giới và hối lộ hải quan Nga. Khi xe đã qua biên giới, họ cần tránh đi đường chính hoặc có bất kỳ hành vi đáng ngờ nào, vì nếu bị chặn lại ở một trạm kiểm soát khác, giá thành của hàng hóa sẽ tăng lên, do họ lại phải hối lộ lần nữa." Giữa những lần nâng ly rượu gạo nhắm với miếng thịt lợn chua ngọt, Liu cho chúng tôi biết nhận xét của ông về bí mật mang lại thành công cho doanh nghiệp Trung Quốc tại Nga. Dần dần, chúng tôi bị cuốn vào cốt lõi của hiện tượng di cư của người Trung Quốc ở đất nước này và bắt đầu hiểu được nỗi sợ lan truyền trong người dân địa phương. "Nếu người Nga không muốn chúng tôi đưa hàng hóa bất hợp pháp vào nước này, họ nên giảm thuế đánh lên sản phẩm của chúng tôi," Liu nói.
Sau này, các quan chức Nga cho chúng tôi biết những khoản thuế được áp dụng để bảo vệ các ngành công nghiệp địa phương yếu ớt, nhưng đối với Liu điều này có vẻ vô lý: "Người Nga không thể sống thiếu sản phẩm Trung Quốc. Khi cảnh sát gây rắc rối cho doanh nhân Trung Quốc, tuyên bố doanh nghiệp của họ bất hợp pháp và cố gắng đóng cửa chúng, các doanh nhân đến gặp tôi và nói rằng chúng tôi nên bỏ đi và ngừng bán hàng cho họ. Thử xem lúc đó họ sẽ xoay xở như thế nào!" Liu kết luận, ám chỉ đến sự phụ thuộc của miền đông Nga vào Trung Quốc về vật tư nông nghiệp và hàng tiêu dùng.
Mức độ phụ thuộc này càng rõ rệt khi chúng tôi ghé thăm chợ lớn nhất tại Vladivostok, do Liu làm chủ. Rộng khoảng 4.000 mét vuông, ngôi chợ nhìn rất ấn tượng với 1.000 quầy hàng và 2.000 nhân viên. Trong khu có mái che, các quầy hàng được sắp xếp theo quê quán của chủ quầy người Trung Quốc, những người này điều hành gần như toàn bộ công việc kinh doanh trong chợ. Dãy quầy dành cho các "nhà sản xuất giày từ Vân Nam" nằm cạnh dãy dành cho "thợ may từ Cát Lâm," còn các thương nhân từ Hà Bắc bán đồ lặt vặt, đồ chơi và đồ trang sức rẻ tiền. Ở khu vực ngoài trời, chúng tôi thấy một cái chợ trời khổng lồ, ở đây các container vận chuyển được biến thành quầy hàng. Nga, Việt Nam, Trung Á và, phần lớn là thương nhân Trung Quốc tranh nhau bán gia vị, đèn pin, áo thun, bánh mì, bánh kẹo, thực phẩm đóng hộp và mọi thứ người ta có thể tưởng tượng ra. Trên 80 phần trăm sản phẩm bày bán đến từ Trung Quốc và - trước nỗi tức giận của người dân địa phương - có rất ít tác động tạo ra việc làm cho địa phương vì hai phần ba nhân viên bán hàng là người Trung Quốc. Cùng một xu hướng này có thể bắt gặp trên khắp nước Nga: 83 phần trăm người lao động nước ngoài tại thị trường Siberia là người Trung Quốc, và khi chúng tôi xem xét tình hình này trong toàn bộ nước Nga con số này là 61 phần trăm.
Thành công của hàng ngàn thương nhân Trung Quốc hoạt động ở Siberia tương phản mạnh mẽ với sự suy sụp của Nhà nước Xô-viết cũ, giờ đây đang cảnh giác với sự phát triển thần kỳ của nước láng giềng. Trong khi các đô thị biên giới Trung Quốc như Suifenhe đang phát triển rầm rộ, không gì có thể kìm hãm được, thì bầu không khí khi chúng tôi ra khỏi ga đường sắt Trans-Siberia tại Khabarovsk là một thứ không khí chùng xuống với nỗi luyến tiếc một thời đã xa. Trong thời gian chúng tôi ở lại thành phố này - nơi mà hầu hết mọi người vẫn lái những chiếc Lada cũ nhưng chưa chịu vào nghĩa địa ôtô - người dân ở đây đã tổ chức một bữa tiệc sôi nổi chào mừng sinh nhật lần thứ 152 của Khabarovsk. Các gia đình đổ dồn ra đường phố, từ ông bà, con cháu mặc áo quần đẹp nhất đến các thủy thủ nắm tay các cô gái có vẻ quê mùa mang giày cao gót. Tất cả chen chúc trên con đường dọc theo bờ sông, chào đón những tia nắng xuân đầu tiên sau một mùa đông dài khắc nghiệt và vui đùa trong công viên giải trí trông như bước ra từ một cảnh phim gián điệp thời chiến tranh lạnh. So sánh là điều không thể tránh khỏi. Ở bên này sông Amur mọi người ca hát, khiêu vũ, uống rượu và ăn mừng, dường như không quan tâm bằng cách nào những người láng giềng bờ bên kia đang phát triển với tốc độ điên rồ.
Trung Quốc và Nga là những người quen cũ, họ đã trải qua nhiều thế kỷ chiến tranh với nhau, mỗi nước sở hữu một phần lãnh thổ có một trữ lượng khổng lồ tài nguyên thiên nhiên, từ vàng, dầu đến nước ngọt và gỗ hiếm. Thực trạng di cư của người Trung Quốc đã trở thành một vấn đề rất nhạy cảm ở Nga, quốc gia hiện đang sống trong nỗi sợ về một cuộc xâm lược thầm lặng của người Trung Quốc.13 Như chúng tôi đã xác nhận trong suốt chuyến đi, Trung Quốc cũng đang mở rộng sang khu vực Trung Á láng giềng, từng là một phần của Liên Xô và dù tình trạng hiện nay không còn như trước, vẫn là một vùng lãnh thổ bao la nằm dưới tầm kiểm soát của Moscow.14 Nga đã không quên rằng, trước cuộc cách mạng Tháng Mười, thương nhân Trung Quốc chiếm 13 phần trăm dân số địa phương trong vùng lãnh thổ phía đông của Nga, một khu vực chiến lược đối với Moscow.15 Các chuyên gia và chính trị gia theo dõi tình hình này với sự quan ngại, đặc biệt vì những tác động trong tương lai: bốn tỉnh ở miền bắc Trung Quốc có chung biên giới với Nga (Nội Mông, Hắc Long Giang, Cát Lâm và Liêu Ninh) có dân số đến 132 triệu người16 cũng như các tài nguyên thiên nhiên ngày càng hiếm như nước, gỗ, dầu và đất đai màu mỡ. Ở phía bên kia sông Amur, một lãnh thổ rộng lớn trải dài từ Irkutsk đến Vladivostok chỉ 6 triệu người cư trú và có các tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu Trung Quốc cần. Ngoài ra còn có tác động tâm lý từ thực tế Trung Quốc - một biểu tượng của nghèo đói cách đây chỉ ba thập niên khi chủ nghĩa Mao kết thúc - giờ đây là một quốc gia giàu có. Là một quốc gia kiêu hãnh từng giữ vị trí cường quốc thế giới và xem thường nước láng giềng nghèo nàn, Nga không dễ thừa nhận một thực tế là thời thế đã thay đổi. Dù người Nga có thích hay không, thời điểm của Trung Quốc cuối cùng đã đến.
Bất chấp lo lắng từ mối quan tâm về một cuộc xâm lược thầm lặng đang xảy ra ở Siberia, nhiều người xem Bắc Kinh là giải pháp duy nhất cho một khu vực đang phát triển bị Moscow lãng quên và bị tác động bởi suy giảm dần dân số. "Ở đây chúng tôi không được lựa chọn. Đến năm 2050 dân số vùng Viễn Đông Nga sẽ giảm từ 6 triệu xuống còn 4 triệu. Chúng tôi đã thực sự thiếu lao động và tương lai sẽ càng thiếu hơn. Rồi chúng tôi sẽ phụ thuộc vào thương mại, đầu tư và lao động Trung Quốc," Vladimir Kucheryavenko, nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Kinh tế của Khabarovsk thuộc Viện Khoa học Nga, lập luận.
Các chuyên gia khác, chẳng hạn như Mikhail Tersky, giám đốc Trung tâm phát triển chiến lược Thái Bình Dương tại Đại học Vladivostok, hoàn toàn buông xuôi, nhấn mạnh số phận của nước Nga nằm trong sự hợp tác với Trung Quốc. "Chúng tôi không có tương lai, trừ khi đó là tương lai với Trung Quốc. Thật điên rồ khi cản đường đi của cơn cuồng phong. Nếu Trung Quốc xem chúng tôi là kẻ thù thì sẽ càng tồi tệ hơn cho nước Nga, vì vậy sẽ tốt hơn cho chúng tôi khi hợp tác với nhau. Giờ đây vấn đề chỉ là tìm cách giảm thiểu tổn thất của chúng tôi."
LỊCH SỬ TỰ LẶP LẠI
Tìm hiểu hoạt động kinh doanh của đội quân bán dạo Trung Quốc và lang thang qua các khu chợ Nga của Liu chúng tôi có thể biết được phần nào chiến lược của người di cư Trung Quốc, nhu cầu sống xa quê hương vì lý do kinh tế của họ và, quan trọng nhất, tầm tác động khu vực từ việc bành trướng của họ khắp hành tinh. Tác động này trước tiên được cảm nhận bởi các doanh nghiệp địa phương, vốn chỉ có thể đứng nhìn khi bị mất địa bàn vào tay người Trung Quốc, những đối thủ cạnh tranh vừa có tổ chức tốt hơn vừa có thể bán hàng hóa với giá không thể cạnh tranh nổi.17 Về sau, chúng tôi sẽ thấy bằng cách nào cuộc di cư này đồng thời chuyển các tiêu chuẩn về lao động và môi trường Trung Quốc ra toàn thế giới. Tuy nhiên, không thể hiểu được cộng đồng người Trung Quốc trên khắp hành tinh nếu không xét đến luồng di cư đã diễn ra trong nhiều thập niên ngay trong đất nước Trung Quốc. Từ khi bắt đầu mở cửa nền kinh tế Trung Quốc, ít nhất 200 triệu người đã lìa bỏ nông thôn tìm kiếm cơ hội mới ở thị thành. Các chuyên gia dự đoán trong vài năm tới 300 triệu người nữa sẽ thực hiện cuộc hành trình y hệt. Trong khi biến động dân cư ngày càng tăng trong chính Trung Quốc, do tăng trưởng kinh tế thúc đẩy, một dòng người di cư lớn cũng bắt đầu tìm kiếm cơ hội mới bên ngoài Trung Quốc, chinh phục thị trường quốc tế ở khắp mọi nơi, từ Nigeria đến Argentina, từ Papua New Guinea đến Canada. Ở đây chúng ta thấy sự gia tăng xu hướng đã bắt đầu từ nhiều thế kỷ trước nhưng hiện nay lớn hơn, nhanh hơn, rộng hơn và quyết đoán hơn bao giờ hết.
Người Trung Quốc đã di cư trong hàng trăm năm, chạy trốn khỏi nạn đói, chiến tranh, đàn áp (cả trước khi cộng sản lên nắm quyền) và xung đột xã hội. Tất cả những yếu tố này đã góp phần khiến Trung Quốc có một trong những dân số di cư lớn nhất trong lịch sử, khoảng 35 triệu người các sắc tộc Trung Quốc - chủ yếu là người tộc Hán18 - sống rải rác trên khắp hành tinh.19 Ở một số khu vực châu Á, di cư Trung Quốc bắt đầu từ thế kỷ 12, khi đế quốc Trung Hoa mới bắt đầu biến mình thành cường quốc hải quân và đạt được trong thế kỷ 15 với Đô đốc Trịnh Hòa, được nhiều người xem là Christopher Columbus của Trung Quốc. Trịnh Hòa chỉ huy nhiều cuộc thám hiểm theo lệnh của Hoàng đế Minh Thành Tổ của triều Minh và đưa Trung Quốc đi xa đến Vịnh Aden trên bờ biển của Somalia ngày nay. Bảy chuyến đi biển mà ông đã chỉ huy từ năm 1405 đến năm ông qua đời, 1433, đều nhằm mục đích mở rộng hệ thống thu thuế và triều cống của một quốc gia mà vào thời điểm đó không quốc gia nào khác sánh kịp về công nghệ hiện đại và tìm cách kiểm soát các vùng biển.
Với những con tàu lớn gấp bốn tàu Santa Maria của Columbus đi Tây Ấn, những chuyến đi của Trịnh Hòa - một thái giám có nguồn gốc Hồi giáo được các hoàng đế nhà Minh tôn trọng do sự can đảm trong chiến đấu - chỉ huy vận chuyển đến 27.000 người trên nhiều con tàu.20 Những chuyến đi của ông đánh dấu sự bắt đầu thời kỳ thương mại vàng son trong khu vực Đông Nam Á, thúc đẩy buôn bán gia vị, hàng thủ công mỹ nghệ và giúp các cảng như Malacca trở nên quan trọng như chúng vẫn được hưởng ngày nay trên các tuyến đường biển hiện đại.21 Được những cải tiến trong hàng hải dẫn dắt, thương mại đã trở thành bàn đạp thực sự cho việc di cư dần dần của hàng triệu người Trung Quốc trên khắp châu Á. Con cháu của họ ngày nay chiếm phần lớn dân số của các nước khác nhau trong khu vực: Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc ước tính có 28 triệu người sắc tộc Trung Quốc sống rải rác khắp châu Á, tạo thành một phần quan trọng dân số ở các nước như Singapore, Malaysia, Thái Lan và Indonesia.
Buôn người cũng góp phần trong sự xuất hiện một số lượng nhỏ người nô lệ Trung Quốc tại các thuộc địa của phương Tây ở Mỹ và châu Phi. Tuy nhiên, chỉ đến khi bãi bỏ việc buôn người trong thế kỷ 19 việc di cư của người Trung Quốc mới thực sự bắt đầu tỏa khắp toàn cầu. Tại thời điểm này người di cư Trung Quốc bắt đầu xuất hiện trong trang trại ở Peru, trong hầm mỏ ở Nam Phi, và thậm chí trên chiến trường Thế chiến thứ nhất, nơi Anh, Pháp và Nga sử dụng đến 150.000 công nhân Trung Quốc vào các việc như đào hào và chôn xác với đồng lương khốn khổ.23 Trong những thập niên này, Trung Quốc đã thực sự phân rã. Bất ổn chính trị, khó khăn kinh tế và hỗn loạn chung lên đến đỉnh điểm trong cuộc nội chiến đẫm máu và cuộc xâm lược của Nhật Bản, tạo ra các điều kiện đặt nền móng cho quá trình di cư hiện đại trước khi nước Cộng hòa Nhân dân thành lập vào năm 1949. Những làn sóng người di cư Trung Quốc từ các tỉnh như Phúc Kiến, Quảng Châu đã không chút ngần ngại vay nợ chồng chất để kiếm được vé tàu giúp họ thoát xa khổ cực và cuộc xâm lược của nước ngoài và đưa họ đến vùng đất hứa.
Điều gì đã xảy ra với họ? Họ có đạt được mục tiêu của mình? Để làm được điều đó, họ đã phải đối mặt với gian khổ khắc nghiệt, còn tồi tệ hơn so với những gì một người bán dạo Trung Quốc hiện đại trải qua. Tuy nhiên, đối với nhiều người phần thưởng cho nỗ lực của họ ngày nay vẫn còn thấy rõ, như trường hợp của vài người chúng tôi được gặp trong chuyến đi của mình. Họ rời Trung Quốc để có cuộc sống thành đạt, họ làm giàu và không bao giờ quay lại. Ngày nay, con, cháu, chắt của họ không còn là người di cư nữa. Thay vào đó số này tạo nên những thế hệ mới người Trung Quốc ở nước ngoài.
Chẳng hạn Fung Xi Mao, rời quê nhà Quảng Châu vào năm 1947 nghĩa là ông sẽ không bao giờ gặp lại cha mình. Ông chỉ mới mười tám tuổi khi bắt đầu cuộc hành trình đến miền đất hứa Venezuela - nơi rốt cuộc ông cũng đến được sau một tuần vượt Thái Bình Dương, từ Hồng Kông qua Manila và Honolulu, tiếp đó đến San Francisco, Managua và Caracas. Nhìn ông ngồi trong văn phòng của mình ở Maracay, cách thủ đô Venezuela 110 km về phía tây, không ai nghĩ trong vài năm đầu tiên sau khi đến đây ông phải ngủ trong quán cà phê nơi ông làm việc ngày 12 giờ để được trả chỉ 100 bolivar một tháng, bằng khoảng 15 euro. Tường văn phòng công ty nơi ông và con trai điều hành đế chế nhỏ của mình treo đầy các giải thưởng công nhận thành tựu kinh doanh. Ngoài ra còn có một loạt bức ảnh ông bắt tay với những người bạn cũ, trong số đó có các cựu tổng thống Venezuela Carlos Andrés Pérez và Rafael Caldera. Tuy nhiên, ông nói với chúng tôi, trở lại lúc bắt đầu hành trình gian khổ của mình, ông không bao giờ tin rằng ông sẽ một ngày được sánh vai với những người tai to mặt lớn của Venezuela.
"Tôi định cư ở Maracay vào năm 1957. Lúc đó chỉ có 3,5 triệu người sinh sống tại Venezuela. Đây là một miền đất của cơ hội," ông nhớ lại.24 Ông nói chậm rãi bằng thứ tiếng Tây Ban Nha Nam Mỹ vẫn có thể nghe được vài ngữ âm tiết lộ nguồn gốc thực sự của ông. Giống như Liu, doanh nhân điều hành chợ ở Siberia Nga, Fung Xi Mao tiến lên trong kinh doanh bằng sức mạnh của cá tính đầy tham vọng, khả năng hy sinh và tính táo bạo khi đối mặt với rủi ro. Ông cũng nhận được hỗ trợ tài chính của những người đồng hương, tất cả đều đến từ làng quê Ân Bình của ông. "Một người bạn cho tôi mượn 12.000 bolivar [gần 2000 euro với tỷ giá hiện nay]. Tôi dùng số tiền đó để dựng nên một tiệm đồ sắt và sau đó là một tiệm bán buôn hàng hóa Trung Quốc. Không có cạnh tranh. Hàng năm tôi nhập khẩu một trăm container từ Hồng Kông và lợi nhuận của tôi là 30 phần trăm." Thu nhập của ông tăng vùn vụt. Đầu tiên ông sử dụng chúng để mở một nhà máy sản xuất đồ chơi và tiếp đó một chuỗi các siêu thị. Ông làm giám đốc một ngân hàng trong mười năm. Ông thành lập một kênh truyền hình, một tờ báo, và đầu tư vào ngành công nghiệp xây dựng đầy lợi nhuận. Nói cách khác, người nhập cư nghèo ngày nào giờ đã là một triệu phú.
Nhiều đồng hương của Fung Xi Mao theo bước chân của ông. Bằng chứng có thể được nhìn thấy trong mạng đường phố nhộn nhịp ở trung tâm Maracay mà ngày nay đã bị các doanh nghiệp Trung Quốc chiếm hữu thực sự. Ở đấy không có cửa hàng bán sản phẩm gia dụng, phần cứng và các thiết bị điện tử hoặc bất kỳ đồ sắt nào mà không dưới sự kiểm soát của người Trung Quốc di cư từ Ân Bình, như đã được chỉ rõ bằng chữ "Fung" – dòng họ tiêu biểu của vùng này - treo trên lối vào của hầu hết doanh nghiệp. Fung Xi Mao, người đứng đầu đáng kính của gia tộc, đã đóng một vai trò quyết định trong sự phát triển này. Từ khi giàu lên, ông đã làm việc không mệt mỏi để giúp đỡ những người đồng hương của mình thành công trong kinh doanh. "Trong những năm qua nhiều người Trung Quốc đã yêu cầu tôi cho mượn tiền để giúp họ lập doanh nghiệp riêng. Họ luôn luôn hoàn trả - không một ai từng làm tôi thất vọng. Họ chỉ cần hứa với tôi. Ở Trung Quốc, đưa ra một lời hứa cũng quan trọng như ký một văn tự," ông nói với chúng tôi.
Người ta ước tính từ thế kỷ 17 đến nay có từ 3 đến 7 triệu người Trung Quốc như Fung Xi Mao rời quê hương để tìm kiếm cơ hội mới ở nước ngoài.25 Nhiều người khác ra đi để thoát khỏi đàn áp hay bắt bớ trong các cuộc đấu tranh ý thức hệ thời chiến tranh lạnh.26 Trong thầm lặng, cộng đồng người Trung Quốc di cư trên toàn thế giới đã từng bước lưu dấu vĩnh viễn ở nhiều quốc gia, chủ yếu là ở Đông Nam Á và cả châu Phi nữa.27 Trong thực tế, sắc dân Trung Quốc là nhóm sắc tộc lớn nhất ở các nước như Singapore (76,8 phần trăm), và tạo thành một bộ phận quan trọng trong thành phần xã hội của Malaysia (25,6 phần trăm), Thái Lan (11 phần trăm) và Brunei (29,3 phần trăm).28 Chắc chắn yếu tố làm cho các cộng đồng di cư này trở nên rất quan trọng trong xã hội tiếp nhận là sức mạnh kinh tế của họ. Điều này rất rõ từ mức độ tham gia của cộng đồng này trong nền kinh tế các nước, từ 4,5 phần trăm GDP của Việt Nam đến 80 phần trăm của Singapore. Ngay ở các nước như Indonesia, nơi người dân có gốc Trung Quốc chỉ chiếm 3 phần trăm dân số, nhóm này cũng đóng một vai trò quan trọng trong nền kinh tế nội địa. Một số ước tính thậm chí còn thử đưa ra con số suy đoán rất cao về tài sản tích lũy của người Trung Quốc sống ở nước ngoài qua nhiều thế kỷ: một con số khó tin, 1.500 tỷ đô-la.
Như chúng ta đã thấy ở phần trước, sự giàu có to lớn này phần lớn là từ tính cách đặc trưng của người Trung Quốc. Khả năng làm việc chăm chỉ và tiết kiệm tiền bạc, cũng như năng lực kinh doanh nhạy bén, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, như nằm sẵn trong gien của họ. Tuy nhiên, đây không phải là yếu tố tác động duy nhất. Sự thành công của người Trung Quốc di cư cũng có thể được giải thích bởi mạng lưới kết nối do "Hội Trung Quốc vĩ đại" tạo ra:30 bất cứ ở đâu có một người Trung Quốc muốn lập doanh nghiệp, sẽ luôn có một người đồng hương sẵn sàng cho vay tiền hay giúp đỡ để có được thị thực hay giấy phép cho dù không có quan hệ gia đình hay sắc tộc. "Tính cách này rất đặc biệt đối với người di cư Trung Quốc. Trong khi một số nước khác có chung văn hóa Nho giáo cũng hành xử tương tự, nhưng tinh thần đoàn kết trong cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài mạnh hơn nhiều," chuyên gia di cư Zhuang Guotu giải thích. Zhuang nhấn mạnh rằng điều đó cũng phát xuất từ "tình cảm hội đoàn" đặc trưng cho văn hóa phương Đông (so với "chủ nghĩa cá nhân phương Tây"), lối hành xử này chịu ảnh hưởng phần lớn từ thực tế trong nhiều thế kỷ một tỷ lệ lớn người di cư Trung Quốc đến từ cùng một vùng ven biển của Trung Quốc (ví dụ như Phúc Kiến và Quảng Đông). "Sức mạnh gắn kết gia đình và tình quê hương rất quan trọng đối với người Trung Quốc sống ở nước ngoài."
Như vậy, quan hệ trong nội bộ người Trung Quốc được tăng cường giữa những người di cư sau khi rời khỏi quê hương gốc gác của họ: Ở Trung Quốc đại lục31 mọi người nuôi giữ tình cảm đó trong mỗi gia đình. Sự gắn bó mạnh mẽ với phong tục, ngôn ngữ và văn hóa Trung Quốc giải thích rõ sự thiếu quan tâm lúc đầu của những nhóm người di cư trong việc hội nhập hay thậm chí thích nghi với xã hội tiếp nhận họ. Người di cư Trung Quốc thường có xu hướng sống khép kín và rất ít tiếp xúc với người dân địa phương, trừ giao dịch kinh doanh.32 Dù ý thức cộng đồng của lớp tiên phong thường có giảm đi chừng mực nào đó trong các thế hệ con cháu của những người di cư, nhưng ý thức gánh vác di sản và các giá trị nhất định phải được truyền lại cho các thế hệ tương lai vẫn tiếp diễn mạnh mẽ. Ngôn ngữ và hôn nhân trong cộng đồng đảm bảo duy trì di sản văn hóa giữ các thế hệ tương lai gắn chặt với gốc rễ Trung Quốc của họ.
"Trong thời của ông tôi, mọi thứ đều rất khắt khe theo kiểu anh phải kết hôn với người cùng làng, chứ không chỉ cùng sắc tộc với mình. Bây giờ mọi thứ không còn khắt khe như trong thời của ông tôi, nhưng vẫn còn nếp nghĩ ấy trong thế hệ trẻ, rằng chúng nên kết hôn với người đồng chủng," Bonnie Pon, cháu của một di dân Quảng Đông đến Nam Phi vào cuối thế kỷ 19, giải thích. Gia đình của Bonnie vẫn điều hành doanh nghiệp do ông của anh thành lập hơn một trăm năm trước ở trung tâm của cái gọi là “Phố Tàu đầu tiên” ở Johannesburg. Anh bây giờ là một phần của phả hệ hiện có năm mươi sáu thành viên trải khắp Nam Phi, và cũng có những nhánh ở xa tận Canada, Úc, New Zealand và Singapore. "Tất cả, chỉ trừ hai trong 56 người đều đã lập gia đình với người gốc Trung Quốc," anh kể với chúng tôi. Ngoài tâm lý truyền thống bắt nguồn từ "xã hội Trung Quốc cũ," khiến ông của Bonnie không chấp nhận hôn nhân khác sắc tộc, xu hướng này còn bị ảnh hưởng bởi sự phân biệt chủng tộc ở Nam Phi, nơi người Trung Quốc được xem là "không trắng," và do đó có nghĩa là "đen." "Sống ở Nam Phi, người Trung Quốc không ngừng được nhắc nhở về sắc tộc. Đối với chúng tôi hôn nhân cùng sắc tộc là điều tất nhiên."
Đã lâu sau khi kết thúc nạn phân biệt chủng tộc, Erwin, con trai của Bonnie, tiếp tục truyền thống gia đình: anh kết hôn với một phụ nữ Đài Loan và vợ anh vừa mới sinh con gái. Bonnie đoan chắc với chúng tôi rằng con anh sẽ học các ngôn ngữ chính thức ở trường - tiếng Anh và tiếng Afrikaans - và học tiếng Quảng Đông và tiếng quan thoại ở nhà. "Chúng tôi may mắn là cha mẹ của chúng tôi kiên quyết chúng tôi phải giữ tiếng mẹ đẻ của mình," ông nói thêm. Bonnie, sinh ra ở Nam Phi, thừa nhận ông bị "Tây hóa về nhiều mặt," vẫn rất coi trọng cội rễ và di sản Trung Quốc của ông; đồng thời ông cũng tách mình ra khỏi các giá trị đang nổi lên ở Trung Quốc hiện đại. "Khi tôi nhìn vào gương tôi thấy một khuôn mặt Trung Quốc. Tuy nhiên, chúng tôi sinh ra ở Nam Phi và chúng tôi sống ở đây cả đời mình. Tôi đi Trung Quốc mỗi năm một lần để mua hàng hóa, nhưng tôi không quen với lối sống ở Trung Quốc. Đó không phải là quê hương đối với tôi, theo nghĩa tôi không thoải mái với cách họ hành xử. Trong vài khía cạnh, gia đình chúng tôi truyền thống hơn những thanh niên cộng sản thời nay," ông kết luận. Trong một gia đình đã sống năm thế hệ ở Nam Phi, quốc gia với nhiều người gốc Trung Quốc nhất ở châu Phi,33 Bonnie và gia tộc của ông bảo vệ DNA Trung Quốc của họ như một kho báu nhỏ. Đối với họ, chính mã di truyền cho họ biết họ là ai và từ đâu đến.
HẬU DUỆ CỦA TÔN TRUNG SƠN Ở ECUADOR
Dáng người thanh mảnh, đôi mắt hình trái hạnh nhân lanh lợi và bộ ria mép thanh tú, không khó để nhận ra nguồn gốc Trung Quốc của Harry Sun Soria. Tuy nhiên, câu chuyện về viên cựu thị trưởng của Guayaquil, thủ đô kinh tế của Ecuador, khác với những người Peru, Brazil và Ecuador có ông bà hay cụ kỵ đến Nam Mỹ tham gia xây dựng đường sắt hay làm việc ở đồn điền mía đường trong thế kỷ 19. Harry Sun là thành viên gia đình Tôn Trung Sơn, tổng thống đầu tiên của Trung Quốc, người đã thành lập Trung Hoa Dân Quốc vào năm 1911. Dòng máu chảy trong người ông cùng tổ tiên với dòng máu đã giúp chấm dứt nhiều thiên niên kỷ cai trị của các hoàng đế Trung Quốc.
Harry Sun nói với vẻ cân nhắc, sắc giọng như thể thôi miên người nghe, điển hình của những người có học được thiên phú tài năng nói chuyện với công chúng. Cùng với vai trò thị trưởng, khả năng này đã giúp ông trở thành thành viên quốc hội vào năm 2002. Vị kiến trúc sư và là cha của hai cô con gái giờ đã nghỉ kinh doanh một phần, dành tài sản và thời gian điều hành Quỹ Tôn Trung Sơn Ecuador mà ông là chủ tịch. Mặc dù cách ông cố mình bốn thế hệ - ông Sun Kun Sang, anh em ruột với người sáng lập Trung Quốc hiện đại - Harry Sun vẫn một mực trung thành với nguồn cội của mình. "Tôi cảm nhận được mình là người Trung Quốc," ông nói với chúng tôi tại văn phòng của ông trong một khu chợ cao cấp của Guayaquil. "Tôi yêu mến người Ecuador và tôi tôn trọng họ. Họ cho chúng tôi một bản sắc chúng tôi trước đây chưa có. Nhưng tôi cảm nhận được mình là người Trung Quốc.” Chỉ cần nhìn vào ông là đủ để tin những gì ông nói: ông đang mặc một bộ đồ truyền thống Trung Quốc may bằng lụa Quảng Đông màu nâu thêu các họa tiết màu đen nổi bật trong thành phố nằm bên bờ đông Thái Bình Dương này.
Ông cố của Harry Sun đến Ecuador vào năm 1881, chạy trốn khỏi sự hỗn loạn đang tấn công Trung Quốc vào lúc đó. "Ông xuất thân từ một gia đình nông thôn. Ông bắt đầu là một tá điền rồi sau đó dựng nên các doanh nghiệp riêng xuất khẩu hạt ca cao và cà phê," Harry Sun nhớ lại. "Vào đầu thế kỷ này, hoàng đế đã ban án tử hình ông và gia đình vì những hoạt động họ đã thực hiện nhằm kết thúc đế chế. Điều này đã khiến Tôn Trung Sơn thăm Ecuador vào năm 1907 để nêu gương." Ông cố của ông kết hôn với một người phụ nữ Ecuador khiến gia đình Sun cắm rễ xuống đất nước này nhưng không bao giờ phá vỡ mối quan hệ của họ với "quê hương.” "Tôi đã đi Trung Quốc trong hai mươi bảy năm qua. Con gái tôi đã học tại Bắc Kinh trong ba năm. Nó có một cam kết: sau một trăm năm kể từ khi gia đình của chúng tôi chạy khỏi Trung Quốc, chúng tôi sẽ trở lại. Điều quan trọng là dạy cho tất cả con cháu của người dân Trung Quốc yêu Trung Quốc," ông nói với chúng tôi.
"Tôi đồng cảm với những cuộc cách mạng do Tôn Trung Sơn và Mao Trạch Đông lãnh đạo," Harry Sun tiếp tục. "Tại sao ư? Vì trước đó chúng tôi [Trung Quốc] không là gì cả. Tất cả các cường quốc thế giới xâm chiếm đất nước chúng tôi. Họ nắm quyền kiểm soát Trung Quốc và xem chúng tôi là chiến lợi phẩm chính trị. Họ dạy người Trung Quốc hút thuốc phiện để góp phần cân bằng thương mại, vì thị trường của họ bị tràn ngập với sứ, lụa và sáng chế từ Trung Quốc... Họ hủy hoại người dân Trung Quốc bằng thuốc phiện. Pháp và Anh làm giàu bằng máu của người Trung Quốc. Tại sao tôi lại không nên ủng hộ một cuộc cách mạng?"34 Harry Sun nhìn thẳng vào mắt chúng tôi khi ông lặp đi lặp lại gần như từng lời, đường lối chính thức của Đảng Cộng sản Trung Quốc liên quan đến các vết sẹo do phương Tây tham lam để lại trên cơ thể Trung Quốc. Đây là cơ sở để Harry Sun xây dựng triết lý của ông về bản sắc và giá trị của việc là người Trung Quốc.
Theo cách nói của Harry Sun, quỹ của ông nhằm mục đích "cho Ecuador thấy chúng tôi có nền văn hóa 5.000 năm tuổi. Để chấm dứt huyền thoại người Trung Quốc chỉ là những người bán giày và đồ dệt may," ông khẳng định, luôn luôn sử dụng ngôi thứ nhất số nhiều. Ngoài chức năng giáo huấn, quỹ này cũng hỗ trợ cho những người Trung Quốc sống trong thành phố, nhóm người đang tăng theo cấp số nhân do nhập cư bất hợp pháp và tham nhũng của các cơ quan di trú Ecuador. "Chúng tôi cung cấp nơi trú ẩn cho người Trung Quốc. Nếu họ cần giúp đỡ công việc làm ăn, tài chính hay tinh thần, chúng tôi giúp cho họ. Bất cứ khi nào một người Trung Quốc bị đi tù, chúng tôi bảo đảm họ sẽ có ai đó ở giúp đỡ." Harry Sun là hiện thân của tính cách điển hình của cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài, một thái độ được thấy ở khắp nơi, từ Mozambique đến Cuba, từ Nam Phi đến Ecuador: gắn bó với cố quốc. Trong khi đang là công dân chính thức của nước tiếp nhận, các cộng đồng này duy trì mối quan hệ chặt chẽ với Trung Quốc bất chấp thực tế cha mẹ hay ông bà của họ đã buộc phải trốn khỏi sự đàn áp của chủ nghĩa Mao hay sự hà khắc của thời đại phong kiến.
Ý thức thuộc về Trung Quốc và tự hào là người Trung Quốc dù được sinh ra ở nước khác cũng giải thích số lượng đóng góp ấn tượng của cộng đồng ở nước ngoài cho Trung Quốc trong suốt thế kỷ 20. Trong những năm 1920 và 1930, người Trung Quốc ở nước ngoài tài trợ xây dựng đường sá, cầu cống, trường đại học và đường sắt như đường sắt Tân Ninh, nối 138 km giữa thị trấn Ân Bình thuộc Quảng Đông và sông Châu Giang. Tập quán này vẫn tiếp tục đến ngày nay. Ví dụ được nêu nhiều nhất, cũng là tiêu biểu nhất, được thúc đẩy bởi Olympic Bắc Kinh năm 2008. Các khoản đóng góp tự nguyện của 350.000 người Trung Quốc sống ở 102 quốc gia trên toàn thế giới đã giúp thanh toán một phần quan trọng trong 100 triệu euro cần thiết để xây dựng hồ bơi Olympic được gọi là "Hộp nước" (Water Cube). "Chúng tôi đã xây dựng nó để gửi một thông điệp tới thế giới: chúng tôi cũng là một phần của Trung Quốc," Sun, người đã đóng góp một phần tài sản của mình để giúp biến công trình biểu tượng thành hiện thực, giải thích. Mặc dù vậy, các khoản đóng góp này chỉ là một phần nhỏ trong sự đóng góp to lớn mà các cộng đồng Trung Quốc ở nước ngoài đã thực hiện cho sự hồi sinh của nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa.
), Bắc Kinh đã gửi hàng ngàn đại diện trên toàn thế giới để thu hút vốn và ve vãn các nhà đầu tư nước ngoài có gốc Trung Quốc. Chỉ riêng Phúc Thanh, thành phố có khoảng một triệu dân ở tỉnh Phúc Kiến, người ta ước tính cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài đã quyên góp hơn 140 triệu euro, đầu tư vào khoảng 900 doanh nghiệp và đóng góp hơn 4 tỷ đô-la đầu tư trực tiếp nước ngoài.38
Ngày nay, một hình thức của chủ nghĩa dân tộc xuyên quốc gia đã phát triển để hàng triệu công dân, dù sống ở hai đầu đối nghịch của thế giới, tìm thấy một yếu tố gắn kết ở quê hương và văn hóa Trung Quốc, dù với nhiều mức độ khác nhau. Trong mắt người phương Tây vốn thường hiểu thế giới từ quan điểm của mô hình nhà nước - quốc gia, hành xử đặc trưng này của người Trung Quốc có thể gây ngạc nhiên hay, trong trường hợp xấu nhất, sợ hãi. Ví dụ, một người Tây Ban Nha, Anh hay Ý cảm thấy gắn bó với quốc gia của mình được xác định bằng đường biên giới cụ thể và đặc trưng bởi ngôn ngữ và văn hóa chung. Khi họ di cư và cắm rễ, ví dụ ở Mexico, Úc hoặc Hoa Kỳ, những mối quan hệ này dần dần biến mất từ thế hệ này sang thế hệ khác khi con cái của họ nhanh chóng hòa nhập với đất nước tiếp nhận và tập quán ở đó. Nói cách khác, con trai của một người Tây Ban Nha nhập cư không còn là "người Tây Ban Nha" nữa; mà là người Mexico.
Đối với người di cư Trung Quốc thì thường không như vậy. Nhà báo và học giả Martin Jacques cho rằng điều này là do tự bản chất Trung Quốc là một quốc gia: thay vì là một nhà nước-quốc gia, Trung Quốc là một nhà nước-nền văn minh. Như vậy, ý thức thuộc về một văn hóa, một truyền thống và một lịch sử kéo dài chính thức hơn 5.000 năm sẽ không biến mất sau khi một cá nhân di cư, bất chấp thực tế là họ đang cư trú trên một lãnh thổ khác và đang sống trong một thực tế xã hội và văn hóa khác. Văn minh là yếu tố gắn kết, sợi chỉ giữ chuỗi ngọc do cộng đồng to lớn người Trung Quốc ở nước ngoài tạo nên. Người Trung Quốc, dù ở trong hay ngoài biên giới Trung Quốc, được đắm mình trong dòng chảy văn minh vĩ đại, trong đó truyền thống, tín ngưỡng, ngôn ngữ, phong tục và văn hóa được truyền từ cha mẹ sang con cái. Nói cách khác, cho dù anh xa Trung Quốc đến đâu đi nữa, anh cũng không bao giờ thôi là người Trung Quốc.
Nhiều năm qua, nhà nước Trung Quốc đã luôn đóng vai người bảo vệ nền văn minh cổ kính này. Trước tiên là các vương triều, với nhóm tinh hoa gồm quan lại và viên chức cấp cao, và sau đó là chính quyền cộng sản đã đảm nhiệm vai trò người bảo vệ và đại diện của di sản quý giá này, quy tụ tất cả mọi thứ từ triết lý của Khổng Tử đến ý thức tôn trọng tổ tiên và gia đình. Trong kỷ nguyên hiện đại, điều này dẫn đến ý thức rõ rệt về chủ nghĩa dân tộc vốn đóng một vai trò quan trọng. Đặc biệt từ khi chủ nghĩa Mao sụp đổ, khiến chế độ không có một điểm tựa ý thức hệ, Bắc Kinh đã hết sức thúc đẩy một lý luận dân tộc chủ nghĩa, không chỉ dựa trên lòng tin vào sức mạnh của Trung Quốc, mà còn vào thông điệp ngầm chống phương Tây và công khai chống Nhật. Khi Mao Trạch Đông còn nắm quyền, chủ nghĩa dân tộc đã được sử dụng để chống lại chủ nghĩa tư bản và quan điểm tư sản, một kỹ xảo tương tự được Bắc Triều Tiên sử dụng hiện nay. Tuy nhiên, trong suốt thời kỳ mở cửa kinh tế của Trung Quốc và trong sự trỗi dậy hiện nay của "chủ nghĩa tư bản đỏ," một dạng chủ nghĩa dân tộc sử dụng một lý luận đặc biệt làm lay động trái tim của người dân đang được sử dụng để giảm thiểu bất kỳ khả năng nào của Trung Quốc trong việc tiếp nhận một nền dân chủ tự do kiểu phương Tây.
Có lẽ ví dụ đáng kể nhất gần đây diễn ra trong chuyến đi vòng quanh thế giới của ngọn lửa Olympic chuẩn bị cho Olympic Bắc Kinh 2008. Nhiều thanh niên Trung Quốc đã xuống đường ở Buenos Aires, Paris, London và Sydney để chống lại các cuộc biểu tình ủng hộ độc lập và quyền con người ở Tây Tạng. Mặc dù không thể phủ nhận các đại sứ quán Trung Quốc đã đóng một vai trò sắp đặt các phản ứng, không nên đánh giá thấp hành động được chính các sinh viên thể hiện trong việc xuống đường để bảo vệ ngọn lửa Olympic khỏi những lực lượng phá hoại phương Tây.
Ý thức chủ nghĩa dân tộc mà Bắc Kinh thúc đẩy trong nhân dân nhiều lúc rất bền chặt đã lan ra khỏi biên giới Trung Quốc và xâm nhập toàn bộ cộng đồng ở nước ngoài. Không thiếu các ví dụ về người Trung Quốc ở nước ngoài như Harry Sun, đại diện cho người Trung Quốc ở nước ngoài, đang sẵn sàng đấu tranh hết mình bảo vệ quê hương. Điều này không có nghĩa là cộng đồng người Trung Quốc tạo thành một phần của thực thể vững chắc nào đó đặt dưới sự lãnh đạo của đảng và nhà nước Trung Quốc để đoàn kết chống lại các đối thủ phương Tây. Như thế sẽ là quá đơn giản hóa thực tế. Tuy nhiên, rõ ràng là cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài đã được hưởng lợi từ liên minh kinh tế với chế độ Bắc Kinh, kiếm tiền và tận dụng lợi thế khi Trung Quốc tham gia hệ thống kinh tế quốc tế. Trong tình hình hiện nay, với đầy các cơ hội kinh doanh, đầu tư, tăng trưởng kinh tế và địa chính trị, thì thúc ép thay đổi chính trị hẳn không phải là một ưu tiên của cộng đồng người Trung Quốc toàn cầu. Như vậy, áp lực kết thúc quyền bá chủ của Đảng cộng sản, hay ngay cả khuyến khích chế độ trở nên cởi mở hơn, đã bị lãng quên. Chỉ có thời gian mới cho biết liệu tình trạng này là tạm thời hay sẽ mãi thế này.
Lan và chồng đều là người Liêu Ninh, một tỉnh giáp biên giới Bắc Triều Tiên ở phía đông bắc Trung Quốc. Họ đến Ai Cập mười bảy tháng trước, hi vọng làm giàu ở nước ngoài. Họ gửi đứa con trai mười bốn tuổi sống với ông bà, dù chính Lan cho rằng nó là "một đứa trẻ khó bảo." Kể từ khi đến Ai Cập, Lan đã kéo chiếc giỏ hàng chất đầy 25 kg đủ thứ quần áo, từ đồ ngủ đến khăn trùm đầu hijab, rong ruổi qua các con phố Cairo tìm kiếm khách hàng; công việc đã trở thành nỗi ám ảnh của cô. Cô dành khoảng mười giờ mỗi ngày kéo giỏ hàng lên xuống cầu thang trong những khu nhà cũ, tối tăm, gõ lên những cánh cửa với hi vọng sẽ rời đi với một dúm tiền Ai Cập đổi lấy chiếc áo choàng vải bông hay vài tấm khăn tơ tằm giả.
Lan là một trong hàng ngàn đàn ông và phụ nữ Trung Quốc làm thành nhóm người được gọi là shanta sini - người bán dạo Trung Quốc - hay "người Trung Quốc đeo bị" trong tiếng Ả Rập. Đội quân di cư này đến từ các vùng nghèo nhất Trung Quốc, phần lớn sống bất hợp pháp vì thị thực nhập cảnh hết hạn, đã xoay xở chinh phục thị trường hàng dệt may bán lẻ của Ai Cập chỉ với ý chí làm bằng được và quyết tâm thoát nghèo.1 Cùng nhau, họ là hiện thân của những phẩm chất đã làm cho người di cư Trung Quốc thành những người dám nghĩ dám làm nhất trên hành tinh, ít nhất trong ba thế kỷ qua: khả năng hy sinh chịu đựng, giỏi phát hiện cơ hội kinh doanh, năng lực thích ứng hoàn cảnh và tài cắt giảm chi phí. Thói quen tiết kiệm tiền bạc, bản chất thận trọng và tính đoàn kết trong nội bộ người Trung Quốc cũng mang lại sự trợ giúp vô giá. Ngày nay, có thể nhìn thấy đội quân bán dạo Trung Quốc ở khắp mọi nơi, chỉ với nhúm hành lý trên lưng họ đi tìm kiếm khách hàng tiềm năng.
Yu, một cô gái chừng hai mươi, đang nghịch với mái tóc của cô trong một quán cà phê thời thượng đối diện trường đại học American University ở Cairo. Nhìn thiếu nữ xinh đẹp, sắc sảo này, ai cũng nghĩ cô hoàn toàn không biết tới những khổ nhọc của những người bán dạo Trung Quốc. Thực ra, cô là một “chuyên gia.” "Họ đáp máy bay hôm nay và ngày mai họ đã ở trên đường phố Cairo bán dạo từ nhà này sang nhà khác. Họ không nói được một từ Ả Rập," nhận xét của Yu - cháu gái một trong những người Trung Quốc tiên phong đã xác định được khoảng trống ở thị trường này hơn mười năm trước và từ đó đã nắm bắt cơ hội, tạo ra một tài sản trị giá hơn 4 triệu euro. Người di cư ít học trốn chạy nghèo đói ở Trung Quốc ấy giờ đây đã là một doanh nhân thành đạt với tám nhà máy và sáu mươi kho hàng trên khắp lãnh thổ Ai Cập. Yu nói rằng, để hiểu được cách người Trung Quốc xoay xở tạo ra một kẽ hở thị trường cho họ ở một đất nước có truyền thống lâu đời dệt và xuất khẩu bông ra toàn châu Âu, chúng tôi phải dấn thân vào cuộc hành trình hàng ngàn cây số trở lại Quảng Châu, trung tâm công nghiệp của Trung Quốc.
Chính cửa sông Châu Giang là nơi doanh nhân Trung Quốc mua vải và bắt đầu một chu kỳ kinh doanh mà họ thực sự kiểm soát từ đầu đến cuối. Lụa, polyester và len được vận chuyển bằng container đến Libya, nước có chung biên giới và hiệp định hải quan với Ai Cập. Doanh nhân Trung Quốc hiểu rằng để bắt đầu một đế chế trong thế giới toàn cầu hóa, điều quan trọng là có thể tạo ra lợi nhuận. Đó không chỉ là điều họ đã làm trong nhiều thế kỷ, mà khả năng ấy hình như đã nằm trong máu của người Trung Quốc. Theo Yu giải thích, đó là lý do tại sao họ xuất khẩu vải đến Libya thay vì Ai Cập, vì nước này đánh thuế hàng dệt may Trung Quốc thấp hơn. Một khi đã ở trên đất châu Phi, vải lại được xuất khẩu qua Ai Cập với sự giúp đỡ của một người trung gian Ai Cập, trước khi tiếp tục cung cấp cho các xưởng bất hợp pháp đã được cài cắm trong các căn hộ ở ngoại ô Cairo.
Không dễ gì xâm nhập vào những xưởng nhỏ bí mật này. Trong chuyến đầu tiên đến thủ đô Ai Cập, chúng tôi đã hoàn toàn thất bại khi một doanh nhân đồng ý hẹn gặp nhưng sau đó từ chối cho chúng tôi đến thăm, người thứ hai chỉ cho chúng tôi đứng ngoài cửa. Chuyến thứ hai của chúng tôi đến Cairo cũng khó khăn như thế, dù đã được một số công nhân Trung Quốc làm việc trong lĩnh vực này đi cùng. Chúng tôi thất bại vì ánh mắt của người nước ngoài soi mói vào hoạt động kinh doanh của họ khiến họ nghi ngờ, đặc biệt là khi chúng được dựng lên từ các kiểu phạm pháp giúp họ đánh bại đối thủ cạnh tranh người địa phương. Thực ra, thiếu minh bạch là một trong những yếu tố chúng tôi gặp thường xuyên nhất trong suốt cuộc hành trình đi qua thế giới của người Trung Quốc.
Tuy nhiên, việc có được một người bạn Trung Quốc cuối cùng đã được đền đáp khi Ding Tao, một nhà kinh doanh khiêm tốn có mười năm kinh nghiệm ở nước này, chào đón chúng tôi ngay tại trung tâm hoạt động của anh: một xưởng dã chiến trong một căn hộ bốn phòng ở ngoại ô san sát các khu nhà xập xệ và xe hơi hỏng nát vứt bỏ bên các góc phố. Trong căn hộ, các phần việc khác nhau được sắp xếp theo phòng: trong một phòng, một người đàn ông trẻ tuổi và hai người phụ nữ trùm khăn hijab cắt vải nguyên liệu và dùng sáu máy may để may quần áo; trong một phòng khác, áo quần được ủi và đóng hộp; trong khi đó, nhân viên thứ năm đang tính toán trong văn phòng.
Cho dù các doanh nghiệp Trung Quốc ưu tiên sử dụng đồng hương, được cho là có kỷ luật hơn, họ vẫn sử dụng thợ may Ai Cập vì tiền công rẻ hơn. "Nếu họ là người Trung Quốc chúng tôi phải trả gấp đôi, vì năng suất cao hơn. Đó là giá thị trường," vợ Ding Tao giải thích, cô có thể nói chút ít tiếng Ả rập. Mỗi tháng họ trả cho nhân viên từ 250 đến 300 euro làm việc mười giờ một ngày, sáu ngày một tuần. Tiền lương ở mức tối thiểu và chất lượng sản xuất cực kỳ thấp đảm bảo sản phẩm có thể được bán với giá cạnh tranh nhất. Ngoài mức lương khốn khổ, công nhân phải chịu tình trạng việc làm rất bấp bênh, vì không có hợp đồng hoặc bảo hiểm y tế, dẫn đến thay đổi công nhân thường xuyên. Tình hình này tương tự với tình hình của các trung tâm sản xuất ở Trung Quốc, như Ôn Châu hay Thâm Quyến, nơi mà một nhà máy có thể dễ dàng thay đổi toàn bộ công nhân chỉ trong hai năm. Công nhân Ai Cập bỏ qua ý nghĩ đòi hỏi điều kiện làm việc tốt hơn vì họ biết chắc rằng cảnh sát biết về các xưởng ngầm nhưng làm ngơ để nhận hối lộ. Trong một quốc gia kinh tế trì trệ với 16,7 phần trăm dân số sống dưới mức nghèo khổ,2 và đang gánh chịu hậu quả của cuộc cách mạng lật đổ chế độ chuyên chế đã bám lấy quyền lực trong ba thập niên qua, lựa chọn của họ rất đơn giản: giữ lấy việc làm này hoặc chẳng có gì cả.
Nhưng tại sao người Ai Cập muốn mua quần áo bán tận nhà khi họ có thể dễ dàng ra ngoài và mua chúng trong các cửa hiệu truyền thống? Yu, nói như thể kể chuyện, nhanh chóng làm sáng tỏ điều bí ẩn này. "Ở Ai Cập, phụ nữ ăn nhiều đồ ngọt và nhiều người rất mập, vì thế họ thích mua quần áo ở nhà. Bằng cách đó, họ tránh xấu hổ vì phải phô bày cơ thể của họ bên ngoài nhà riêng của mình." Nói cách khác, để tránh cho khách hàng khỏi phải trải qua khoảng thời gian khó chịu tại các cửa hàng, những người di cư như Lan bắt đầu đi vào lúc Ai Cập chạng vạng sau giờ cầu nguyện buổi tối để phục vụ khách hàng tại cửa nhà riêng của họ. "Aiz haga?" (Mua gì không?) Họ rao ở chân cầu thang. Đôi khi câu trả lời duy nhất là cánh cửa đóng sầm trước mặt. Lúc khác họ gặp may và bán được vài bộ quần áo, hoặc người phụ nữ chủ nhà yêu cầu lấy số đo của mình để may một chiếc áo choàng mà người bán dạo Trung Quốc sẽ mang đến một vài ngày sau.
Rồi một ngày, cuộc sống khốn khổ, tằn tiện này của những con người can đảm và cô độc rong ruổi trên đường phố Cairo cũng sẽ chấm dứt. Di dân Trung Quốc, thường ít học và bị chủ bóc lột, nhưng lanh lợi và giỏi tiết kiệm, đến lúc nào đó sẽ quyết định thực hiện một bước thăng tiến trong dây chuyền sản xuất. Anh ta sẽ ngừng công việc phân phối hàng để trở thành nhà sản xuất và nhà kinh doanh cho riêng mình sau khi đầu tư khoản tiền tiết kiệm hàng tháng hoặc hàng năm trời. Bắt đầu với một xưởng nhỏ và chỉ một khu vực phân phối, anh ta sẽ tiếp tục mở rộng mạng lưới của mình, đồng thời nắm bắt các cơ hội kinh doanh khác. Với hoạt động kinh doanh biên mậu bất hợp pháp - hay thậm chí vượt qua biên giới hoàn toàn bằng cách bịt miệng nhà chức trách Ai Cập - có thể mở rộng nhanh chóng các cơ hội kinh doanh. Trên bước đường kinh doanh, họ được giúp đỡ từ một mạng lưới rộng lớn các mối quan hệ của người Trung Quốc, vừa chỉ cho họ nhắm đến những cơ hội mới và vừa như một tấm lưới bảo hiểm vô giá. Thực ra, thoả thuận lâu dài giữa nhà nhập khẩu và nhà máy dệt, hoặc giữa xưởng sản xuất và các nhà phân phối, được dàn xếp giữa những người Trung Quốc. Khuynh hướng người Trung Quốc kết dính với nhau vượt xa cấp độ quốc gia. Trong thực tế, giao dịch giữa di dân Trung Quốc với nhau trong tất cả các nước chúng tôi đến - không chỉ Ai Cập - thường giới hạn trong những người cùng làng hay cùng vùng miền. Điều này một phần do ở Trung Quốc có rất nhiều nhóm sắc tộc và ngôn ngữ khác nhau và một phần do tầm quan trọng của mối quan hệ gia đình. Cùng ngôn ngữ và nơi chôn nhau cắt rốn tạo ra một tình cảm tin cậy chắc chắn và đảm bảo lòng trung thành với công ty. Vì thế, doanh nghiệp Trung Quốc, từ doanh nghiệp tư nhân cho đến các công ty nhà nước hoạt động ở nước ngoài thường mang theo toàn bộ lực lượng lao động Trung Quốc của họ từ một vùng duy nhất.
"Nếu tất cả công nhân trên một công trường xây dựng đến từ cùng một thị trấn hay một làng, việc kiểm soát họ sẽ dễ dàng hơn nhiều và họ không chống lại luật lệ hay chủ của mình. Đồng nghiệp và bạn bè của họ, đôi khi có quan hệ gia đình, cũng canh chừng. Không người Trung Quốc nào muốn gia đình mình bị mất thể diện ở quê, hoặc bị kết tội lười biếng hay ăn cắp." Lời của một công nhân trẻ người Trung Quốc đã sống nhiều năm ở châu Phi nghe như vọng lại từ thời đại Mao, khi hàng chục triệu người Trung Quốc bị đưa vào trại lao động cải tạo, nơi họ thường xuyên sống trong trạng thái hoang tưởng. Người công nhân có nghĩa vụ thực hiện nhiệm vụ của một "đồng chí tốt," vừa canh chừng đồng đội và bị canh chừng, chỉ điểm và bị chỉ điểm, cho dù trong nhà máy hay trong trại cải tạo, ở trường hay ở nhà riêng. Không ai có thể thoát khỏi tai mắt của nhà cầm quyền.
KINH DOANH ÁM MUỘI
Trong hoàn cảnh đó, một số doanh nhân đã nhanh chóng khởi động những dự án kinh doanh mới, cung cấp tối đa các loại dịch vụ có lợi nhuận cao, bất chấp phi đạo đức cho dòng người nhập cư ngày càng tăng. Sau khi mở rộng mạng lưới xưởng dệt trên toàn Ai Cập, gia đình Yu bắt tay vào một hoạt động kinh doanh mới - đưa người di cư Trung Quốc vào Ai Cập. Gia đình này lợi dụng sự thiếu kiểm soát về xuất nhập cảnh và tiếng gọi quyến rũ của một cuộc sống tốt hơn, một thông điệp đánh đúng vào tâm lý người dân những vùng ở Trung Quốc chưa lên được chuyến tàu tiến bộ và hiếm hoi cơ hội. Yu kể với chúng tôi gia đình cô sử dụng giấy phép của công ty, thứ có thể có được dễ dàng bằng cách hối lộ, xin cấp thị thực để bán với giá khoảng 5.000 nhân dân tệ (520 euro), dù giá này thay đổi tùy thuộc vào người nộp đơn là bạn bè hay bà con. Các thành viên gia đình và bạn bè phổ biến thông tin trong thị trấn và làng của họ, đặc biệt ở các tỉnh phía đông bắc Trung Quốc, nơi việc tư nhân hóa các ngành công nghiệp nặng thừa kế từ thời Mao đã khiến tình trạng thất nghiệp tăng lên từ 30 đến 40 triệu người trong thời gian chỉ hơn mười năm.3 "Hiệu ứng dây chuyền" này lan nhanh như lửa cháy ở những vùng mà việc mở cửa nền kinh tế của Trung Quốc dẫn đến giải thể các nhà máy không hiệu quả thời Mao vào cuối thế kỷ trước, tước đi sinh kế của hàng triệu gia đình và gây thiệt hại nghiêm trọng, hậu quả của nó đến nay vẫn còn có thể nhìn thấy được. "Người ta không chết vì đói, nhưng rất hiếm cơ hội để tiến thân," Yu nói với chúng tôi bằng giọng bào chữa.
Tình trạng này đã buộc Trung Quốc phá vỡ truyền thống hàng thế kỷ, miễn cưỡng cho phép công dân rời khỏi đất nước. Thực tế, nhà nước hiện nay tạo điều kiện dễ dàng và thậm chí tích cực khuyến khích di dân4- như là lối thoát cho người lao động thất nghiệp. "Trung Quốc đã tách mình khỏi nhiệm vụ kiểm soát di cư của công dân và chuyển trách nhiệm này cho các nước tiếp nhận. Một số điểm đến là các quốc gia yếu hơn, chẳng hạn như một số nước châu Phi, nơi tham nhũng và thiếu quản lý giúp cho người Trung Quốc nhập cảnh tương đối dễ dàng," Antoine Kernan, một chuyên gia về di cư Trung Quốc tại trường University of Lausanne ở Thụy Sĩ giải thích.5 "Ngày nay người Trung Quốc dễ dàng nhập cư hơn nhiều so với trước đây," Kernan, người đã theo dõi hiện tượng này cả ở Trung Quốc và các nước nói tiếng Pháp ở châu Phi, cho biết thêm.
Đây là một chiến lược thắng lợi đối với Bắc Kinh và các chính quyền địa phương của Trung Quốc: di cư giúp đối phó nạn thất nghiệp, làm giảm căng thẳng xã hội đang tăng mạnh ở những địa phương chịu tác động nặng nề nhất bởi người lao động bị đào thải từ các nhà máy ngừng hoạt động. Ngoài ra, vấn đề này có xu hướng không xuất hiện trở lại khi những người di cư kết thúc thời gian của họ ở nước ngoài. Công nhân thường trở về với một số vốn đáng kể để đầu tư vào việc giáo dục con cái hay vào cơ hội kinh doanh mang lại mức an toàn tài chính cao hơn những gì họ có thể được hưởng trước khi rời Trung Quốc.6 Trong chừng mực nào đó, có thể nói rằng Trung Quốc đang xuất khẩu lao động đổi lấy vốn để tái đầu tư trong nước, tạo ra tăng trưởng kinh tế (và việc làm) ở chính Trung Quốc.
Nhìn từ góc độ này, việc bán hàng dệt may tận nhà của đội quân bán dạo Trung Quốc chẳng gì khác hơn sự tái diễn tại Ai Cập điều đã diễn ra liên tục trong ba mươi năm phát triển thần kỳ vừa qua của Trung Quốc: thành công của người này là gánh nặng của người kia. Hơn ba mươi năm qua, "công xưởng thế giới" luôn được tiếp sức bằng lực lượng hùng hậu những người di cư làm việc đến mười bốn giờ một ngày với mức lương tội nghiệp, và các doanh nghiệp dệt may Ai Cập đã tồn tại bằng sự hi sinh của chính những người di cư bần cùng này. Rốt cuộc, nỗ lực của những con người này đã đóng góp vào thành công chung của người Trung Quốc. Lý do người di cư Trung Quốc ngày nay chọn định cư tại Cộng hòa Dân chủ Congo hoặc Venezuela thay vì Tây Ban Nha hay Canada chủ yếu vì thế giới các nước đang phát triển vẫn chưa được khám phá đầy đủ và vì thế tạo nhiều cơ hội hơn cho người di cư so với phương Tây, nơi có luật lệ nghiêm ngặt và thị trường cạnh tranh hơn. Yu ước tính có 15.000 người Trung Quốc kiếm sống bằng nghề gõ cửa bán dạo tại Ai Cập, nhiều hơn so với con số 5.000 do Đại sứ quán Trung Quốc tại Cairo đưa ra. "Không một ngóc ngách nào ở Ai Cập mà đội quân bán dạo Trung Quốc chưa đặt chân đến," Yu đảm bảo với chúng tôi. Báo chí Ai Cập thậm chí còn đi xa hơn, ước tính đội quân “vác bị Trung Quốc" có từ 60.000 đến 100.000 người,7 trong khi đó các phương tiện truyền thông Trung Quốc đánh giá con số này trong khoảng từ 20.000 đến 30.000.
Các cơ hội kinh doanh không chỉ đưa người di cư Trung Quốc vào Ai Cập; trên thực tế, nhiều người trong số họ thực ra đến từ Thái Lan với thị thực du lịch nhưng rốt cuộc ở lại nước này vài tháng. Một số kẻ cơ hội cũng hưởng lợi từ nhu cầu hàng ngày của những người mới đến. Khi người di cư đến Cairo, các doanh nghiệp này giúp họ thuê căn hộ, hướng dẫn họ cách thức hoạt động ngành nghề, tư vấn về các khu vực của thành phố để nắm bắt tình thế và giải thích cơ chế vận hành nội bộ của đồng bảng Ai Cập. Họ cũng đưa những người này đến các kho hàng để mua hàng hóa, hưởng một khoản hoa hồng nhỏ dành cho người trung gian. "Cơn sốt vàng" này dẫn dắt một số người, như bà Lan Jie, nhúng tay vào các hoạt động thậm chí còn ám muội hơn, như cung cấp gái mại dâm. Đây là một công việc kinh doanh lợi nhuận rất cao khác, dù không phải không có rủi ro. Như không biết gì về sự vi phạm pháp luật của nghề này trong một đất nước nhiều truyền thống, nơi 90 phần trăm của 80 triệu cư dân trung thành với Hồi giáo Sunni, bà Lan đang xem xét mở một nhà thổ ở thủ đô Ai Cập. Bà muốn đa dạng hóa hoạt động của mình khi kinh doanh dệt may và tổ chức nhập cư bất hợp pháp đang bị chậm lại. "Bây giờ cạnh tranh rất gay gắt. Có quá nhiều người Trung Quốc bán dạo và họ không kiếm được nhiều như trước," bà nói với chúng tôi trong một nhà hàng Trung Quốc tại Cairo. Vì vậy bà quyết định bắt đầu nhập khẩu gái mại dâm Trung Quốc xinh đẹp.
Thực ra, bà đã khởi động thử nghiệm việc kinh doanh này: trong khi ăn tối với chúng tôi, bà nhận được một cuộc gọi từ khách hàng và trả lời "cô ấy hôm nay không ở nhà." Tuyệt không một chút xấu hổ và ngại ngùng, bà Lan hoàn toàn vui vẻ kể tường tận cho chúng tôi việc kinh doanh của mình. "Mỗi lần khách đi với gái, anh ta trả 600 bảng Ai Cập [khoảng 75 euro]. Hoa hồng của tôi là 200 bảng Ai Cập," bà giải thích. Với nguồn cung và cầu đảm bảo, mối quan ngại duy nhất của bà là cảnh sát vẫn chưa nằm trong bảng lương của bà, yếu tố chính trong loại hình kinh doanh này. "Anh có biết cách hối lộ cảnh sát không?" bà hỏi người bạn Trung Quốc của chúng tôi, anh ta thú nhận không biết gì về chuyện này. Bà không dễ dàng bỏ cuộc. "Nếu anh ghé qua nhà của chúng tôi có thể anh sẽ thay đổi suy nghĩ," bà cười láu lỉnh khẳng định.
Lan Jie không phải là người Trung Quốc sống ở nước ngoài duy nhất bắt đầu kinh doanh mại dâm bên ngoài Trung Quốc, một đất nước đang bùng nổ với các kiểu nhà thổ, từ quán karaoke sang trọng, nơi gái mại dâm hát truồng đến tiệm massage tồi tàn với đèn neon màu hồng, là nơi massage luôn kết thúc với "công đoạn vui vẻ." Đôi khi kiểu kinh doanh này được nhái lại ở nước ngoài. Sự lan tràn các doanh nghiệp và người nhập cư Trung Quốc khắp thế giới đã kích thích nhu cầu cho nhiều loại dịch vụ, từ các nhà hàng Trung Quốc và phòng khám y học cổ truyền Trung Quốc đến châm cứu và vật lý trị liệu. Mặc dù không thể đổ cho một mình Trung Quốc, mại dâm luôn là một ngành kinh doanh hấp dẫn.
Ẩn nấp trong các cửa tiệm karaoke, massage và cắt tóc, nạn mại dâm ở châu Phi đã đưa đến hành động can thiệp quốc tế đầu tiên của đơn vị cảnh sát đặc nhiệm Trung Quốc, do Bộ Công an thành lập trong năm 2007 để chống lại nạn buôn bán phụ nữ. Trong tháng 11 năm 2010, mười cảnh sát Trung Quốc đã đáp xuống Kinshasa tại Cộng hòa Dân chủ Congo với nhiệm vụ triệt phá mạng lưới mại dâm buôn bán phụ nữ từ các vùng nghèo khó của Tứ Xuyên ở miền tây Trung Quốc, những người được cho là bị ép buộc làm gái mại dâm ở thủ đô Congo. Theo báo chí Trung Quốc, vở kịch đã có một kết thúc trớ trêu: những phụ nữ được giải cứu đã khiến các cảnh sát sửng sốt khi từ chối quay về Trung Quốc. Rốt cuộc, ở Kinshasa họ có thể kiếm được 50 đô-la một lần đi khách, một khoản tiền lớn so với lương tháng chỉ chừng 300 đô-la ở Tứ Xuyên.
NỖI SỢ VÀ SỰ PHỤ THUỘC CỦA LÁNG GIỀNG NGA
Chuyến tàu đêm rời Bắc Kinh và sau vài giờ đang băng qua trung tâm vùng kém phát triển của Trung Quốc. Dù gần gũi về mặt địa lý với vùng Viễn Đông của Nga, đến được Vladivostok bằng đường bộ không phải chuyện đùa. Mãn Châu, khu vực đã phải gánh chịu tất cả các loại tàn bạo và gian khổ (dù dưới tay người Nhật, người Nga hoặc người Trung Quốc), mở ra trước mắt chúng tôi với vẻ thô ráp và cảnh quan cằn cỗi. Chúng tôi đến Suifenhe vào buổi sáng, thành phố sát biên giới Nga có 100.000 dân. Đó là điểm dừng chân đầu tiên trong hành trình chúng tôi khám phá đường đi mà người di cư Trung Quốc vượt qua khu vực từng được các thương nhân châu Á thường xuyên qua lại từ thế kỷ 15 khi họ trao đổi trà và đậu nành dư thừa lấy cá tươi và nhân sâm. Trước sự ngạc nhiên của chúng tôi, Jiou Peng đang chờ chúng tôi tại nhà ga trong chiếc Porsche Cayenne. Vui tính và hơi mảnh khảnh, Jiou đến đón chúng tôi theo lệnh của xếp mình, Liu Desheng, người chúng tôi gặp đầu tiên ở Bắc Kinh và sẽ sớm gặp lại ở Nga. Theo lệnh của Liu, Jiou sẽ giúp chúng tôi phương tiện để đi Vladivostok. Anh ta mời chúng tôi cùng ăn trong khách sạn sang nhất của thành phố, sau khi đưa chúng tôi đi một vòng quanh thủ phủ đang phát triển nhanh nhờ khai thác gỗ của những cánh rừng Siberia rộng lớn.
Suifenhe có cả nhịp sống điên cuồng lẫn khẩu vị thẩm mỹ đặc trưng của mọi thành phố chính đang phát triển nhanh của Trung Quốc. Các trung tâm mua sắm, nơi mà đồ chơi điện tử Trung Quốc phát ra âm thanh được đóng gói từ sáng đến tối. Khách du lịch Nga chen chúc trong các cửa hàng và siêu thị mua mọi thứ mà họ không thể có được ở bên kia biên giới, hoặc mua những thứ họ có thể kiếm được ở trong nước nhưng với giá rẻ hơn nhiều. Trong khách sạn Holiday, cặp vợ chồng Nga ăn ngon lành bữa điểm tâm thịnh soạn sau ngày cuối tuần bận rộn mua sắm và thư giãn. "Tôi có thẻ VIP. Không phải trả tiền đâu," Jiou Peng một mực nói khi chúng tôi định trả tiền. Cũng như chiếc Porsche Cayenne của mình, đôi giày thể thao Birkenstock, áo thun Jeep, đồng hồ Cartier và nhẫn vàng trắng Bulgari tất cả nói lên cuộc sống đang tốt đẹp. Anh ta là điển hình hoàn hảo của lớp đại gia mới ở Trung Quốc: những triệu phú tự tay làm nên sản nghiệp trong vòng chưa đầy mười năm, sống trong những khu phố mới xây đẹp đẽ, sang trọng và ném tiền vào thời trang phương Tây mới nhất. Tất cả những trò này tượng trưng cho một xã hội phân tầng, ở đấy người ta tiêu tiền để chứng tỏ mình khác biệt với tầng lớp dưới.
Sau khi có được con dấu Nga trên hộ chiếu, chúng tôi bắt đầu hành trình đến Vladivostok dọc theo các con đường đưa chúng tôi trở lại một thời đại và một thế giới khác. Tại cửa khẩu, chúng tôi bị sốc bởi sự tách bạch về chủng tộc, như thể một nhát cắt đôi bằng dao mổ: nét mặt thô kệch đặc trưng của miền bắc Trung Quốc bất ngờ nhường chỗ cho nét thanh mảnh, da trắng xanh và mái tóc vàng hoe của người Caucasus. Băng từ nước này sang nước khác cũng là một bước nhảy về quá khứ: xa lộ hai chiều, cầu và nhà chọc trời bên phía Trung Quốc nhường chỗ cho cảnh nghèo nàn, quê mùa và xưa cũ. Ở đây thời gian đã ngưng lại trong bóng tối thời kỳ Xô-viết.
Liu Desheng chờ chúng tôi trong quán cà phê ở trung tâm Vladivostok. Chúng tôi lần đầu gặp ông tại một bữa ăn trưa ở Bắc Kinh, nơi ông thường đi lại với tư cách đại diện cho các doanh nhân Trung Quốc làm ăn tại cảng Thái Bình Dương quan trọng nhất của Nga. Ông kể cho chúng tôi về những khó khăn các nhà đầu tư phải đối mặt trong một khu vực bị nạn tham nhũng tàn phá. "Trong vài năm đầu tiên, một người Trung Quốc làm ăn với một người Nga phải giao nộp gần như toàn bộ tiền kiếm được của mình cho người Nga. Đó là điều chúng tôi muốn nói khi chúng tôi nói về mafia. Bọn mafia không phải là một thực thể riêng biệt, độc lập. Nó ở khắp nơi. Nhưng một khi đã thiết lập được mối quan hệ tin cậy, mọi thứ trở nên tốt hơn." Sinh năm 1973, Liu là hiện thân phiên bản Trung Quốc của giấc mơ Mỹ. Năm 1995, ông quyết định từ bỏ công việc đầu bếp và đi vào kinh doanh với hai người anh bán sản phẩm Trung Quốc trên thị trường bán lẻ ở Vladivostok.
Hai anh trai của ông là những người tiên phong. Họ đến thành phố Nga này lần đầu tiên vào năm 1992, làm việc trong ngành xây dựng với mức lương tháng tương đương 120 euro. Sáu tháng sau, họ quay về làng thuyết phục gia đình bắt đầu kinh doanh các sản phẩm Trung Quốc sau khi thấy được cơ hội kinh doanh to lớn. Liu lớn lên trong một gia đình nông thôn nghèo; chỉ học tới bậc tiểu học và sau đó là một khóa học nấu ăn. Bước đầu ông kiếm sống trong một nhà hàng, rồi trong một nhà máy bia, và ông đã không một chút ngần ngại bỏ lại sau lưng tất cả để cùng anh em của mình thử vận may với ngành kinh doanh mới.
"Tôi vượt qua biên giới Nga lần đầu vào ngày 28 tháng 10 năm 1995," Liu kể với chúng tôi. Ông ngồi giữa trợ lý và tài xế của mình tại quầy cà phê trong một khách sạn năm sao. Sáng sớm hôm đó tài xế của ông đón chúng tôi bằng một chiếc Mercedes hiện đại ít được thấy ở Vladivostok. "Tôi bắt đầu bằng cách bán giày sản xuất từ Hắc Long Giang. Năm mươi tám ngày sau, tôi đã kiếm được gia tài đầu tiên: 24.000 rúp, bằng khoảng 500 euro," ông mỉm cười, nhớ lại. "Lúc đó tôi ngủ ở ngay nơi tôi cất giữ hàng để tiết kiệm tiền, trong khi anh trai tôi đảm nhận cung ứng hàng mới. Chúng tôi bắt đầu phát triển và mở cửa hàng đầu tiên. Rồi chúng tôi mua luôn vị trí bên cạnh, phá bức tường để mở rộng cửa hàng," Liu - ông bố của ba đứa con, mười một, sáu và ba tuổi – tiếp tục. Gia đình và bạn bè đóng một vai trò quan trọng, ông khẳng định với chúng tôi. Hiện nay có hơn 120 người trong vòng thân thuộc của ông tham gia vào một doanh nghiệp mở rộng trên toàn Nga và sử dụng hàng ngàn người. Công ty hiện đang sở hữu bốn trung tâm mua sắm ở Vladivostok, hai ở Khabarovsk và nhiều cửa hàng tại Moscow.
Với ánh mắt sắc lẹm và thân hình vạm vỡ, Liu tự tin thể hiện vai trò đứng đầu gia tộc truyền thống của Trung Quốc, trong trường hợp của ông, là lãnh đạo những đồng hương táo bạo. "Gia đình tôi là một trong những gia đình có ảnh hưởng nhất tại Vladivostok," ông nói với chúng tôi. "Ở đây nếu anh gặp bất kỳ rắc rối nào, chỉ cần đưa ra danh thiếp của tôi cho một người Trung Quốc bất kỳ trên xe buýt hay trên đường phố, họ sẽ giúp anh. Họ biết tôi là ai." Để chiếm được lòng tin của ông, chúng tôi đã gặp ông nhiều lần trong các nhà hàng Trung Quốc, nơi nhân viên vội vàng đưa chúng tôi vào phòng riêng tốt nhất của họ. Chúng tôi nâng ly chúc mừng tình hữu nghị Trung Quốc - Tây Ban Nha, khoe kỹ năng dùng đũa của chúng tôi, và gọi một số món ăn yêu thích của miền bắc Trung Quốc mà chúng tôi nhớ được bằng tiếng quan thoại. Không phải là lần đầu tiên, chúng tôi thấy rằng bàn ăn là nơi tốt nhất khi cần phá vỡ thái độ dè dặt của người Trung Quốc.
"Nga đánh thuế 50 phần trăm các sản phẩm nhập khẩu từ Trung Quốc," ông nói với chúng tôi "vì thế một số người quyết định nhập hàng bất hợp pháp. Họ chuyển hàng bằng xe tải đến biên giới và hối lộ hải quan Nga. Khi xe đã qua biên giới, họ cần tránh đi đường chính hoặc có bất kỳ hành vi đáng ngờ nào, vì nếu bị chặn lại ở một trạm kiểm soát khác, giá thành của hàng hóa sẽ tăng lên, do họ lại phải hối lộ lần nữa." Giữa những lần nâng ly rượu gạo nhắm với miếng thịt lợn chua ngọt, Liu cho chúng tôi biết nhận xét của ông về bí mật mang lại thành công cho doanh nghiệp Trung Quốc tại Nga. Dần dần, chúng tôi bị cuốn vào cốt lõi của hiện tượng di cư của người Trung Quốc ở đất nước này và bắt đầu hiểu được nỗi sợ lan truyền trong người dân địa phương. "Nếu người Nga không muốn chúng tôi đưa hàng hóa bất hợp pháp vào nước này, họ nên giảm thuế đánh lên sản phẩm của chúng tôi," Liu nói.
Sau này, các quan chức Nga cho chúng tôi biết những khoản thuế được áp dụng để bảo vệ các ngành công nghiệp địa phương yếu ớt, nhưng đối với Liu điều này có vẻ vô lý: "Người Nga không thể sống thiếu sản phẩm Trung Quốc. Khi cảnh sát gây rắc rối cho doanh nhân Trung Quốc, tuyên bố doanh nghiệp của họ bất hợp pháp và cố gắng đóng cửa chúng, các doanh nhân đến gặp tôi và nói rằng chúng tôi nên bỏ đi và ngừng bán hàng cho họ. Thử xem lúc đó họ sẽ xoay xở như thế nào!" Liu kết luận, ám chỉ đến sự phụ thuộc của miền đông Nga vào Trung Quốc về vật tư nông nghiệp và hàng tiêu dùng.
Mức độ phụ thuộc này càng rõ rệt khi chúng tôi ghé thăm chợ lớn nhất tại Vladivostok, do Liu làm chủ. Rộng khoảng 4.000 mét vuông, ngôi chợ nhìn rất ấn tượng với 1.000 quầy hàng và 2.000 nhân viên. Trong khu có mái che, các quầy hàng được sắp xếp theo quê quán của chủ quầy người Trung Quốc, những người này điều hành gần như toàn bộ công việc kinh doanh trong chợ. Dãy quầy dành cho các "nhà sản xuất giày từ Vân Nam" nằm cạnh dãy dành cho "thợ may từ Cát Lâm," còn các thương nhân từ Hà Bắc bán đồ lặt vặt, đồ chơi và đồ trang sức rẻ tiền. Ở khu vực ngoài trời, chúng tôi thấy một cái chợ trời khổng lồ, ở đây các container vận chuyển được biến thành quầy hàng. Nga, Việt Nam, Trung Á và, phần lớn là thương nhân Trung Quốc tranh nhau bán gia vị, đèn pin, áo thun, bánh mì, bánh kẹo, thực phẩm đóng hộp và mọi thứ người ta có thể tưởng tượng ra. Trên 80 phần trăm sản phẩm bày bán đến từ Trung Quốc và - trước nỗi tức giận của người dân địa phương - có rất ít tác động tạo ra việc làm cho địa phương vì hai phần ba nhân viên bán hàng là người Trung Quốc. Cùng một xu hướng này có thể bắt gặp trên khắp nước Nga: 83 phần trăm người lao động nước ngoài tại thị trường Siberia là người Trung Quốc, và khi chúng tôi xem xét tình hình này trong toàn bộ nước Nga con số này là 61 phần trăm.
Thành công của hàng ngàn thương nhân Trung Quốc hoạt động ở Siberia tương phản mạnh mẽ với sự suy sụp của Nhà nước Xô-viết cũ, giờ đây đang cảnh giác với sự phát triển thần kỳ của nước láng giềng. Trong khi các đô thị biên giới Trung Quốc như Suifenhe đang phát triển rầm rộ, không gì có thể kìm hãm được, thì bầu không khí khi chúng tôi ra khỏi ga đường sắt Trans-Siberia tại Khabarovsk là một thứ không khí chùng xuống với nỗi luyến tiếc một thời đã xa. Trong thời gian chúng tôi ở lại thành phố này - nơi mà hầu hết mọi người vẫn lái những chiếc Lada cũ nhưng chưa chịu vào nghĩa địa ôtô - người dân ở đây đã tổ chức một bữa tiệc sôi nổi chào mừng sinh nhật lần thứ 152 của Khabarovsk. Các gia đình đổ dồn ra đường phố, từ ông bà, con cháu mặc áo quần đẹp nhất đến các thủy thủ nắm tay các cô gái có vẻ quê mùa mang giày cao gót. Tất cả chen chúc trên con đường dọc theo bờ sông, chào đón những tia nắng xuân đầu tiên sau một mùa đông dài khắc nghiệt và vui đùa trong công viên giải trí trông như bước ra từ một cảnh phim gián điệp thời chiến tranh lạnh. So sánh là điều không thể tránh khỏi. Ở bên này sông Amur mọi người ca hát, khiêu vũ, uống rượu và ăn mừng, dường như không quan tâm bằng cách nào những người láng giềng bờ bên kia đang phát triển với tốc độ điên rồ.
Trung Quốc và Nga là những người quen cũ, họ đã trải qua nhiều thế kỷ chiến tranh với nhau, mỗi nước sở hữu một phần lãnh thổ có một trữ lượng khổng lồ tài nguyên thiên nhiên, từ vàng, dầu đến nước ngọt và gỗ hiếm. Thực trạng di cư của người Trung Quốc đã trở thành một vấn đề rất nhạy cảm ở Nga, quốc gia hiện đang sống trong nỗi sợ về một cuộc xâm lược thầm lặng của người Trung Quốc.13 Như chúng tôi đã xác nhận trong suốt chuyến đi, Trung Quốc cũng đang mở rộng sang khu vực Trung Á láng giềng, từng là một phần của Liên Xô và dù tình trạng hiện nay không còn như trước, vẫn là một vùng lãnh thổ bao la nằm dưới tầm kiểm soát của Moscow.14 Nga đã không quên rằng, trước cuộc cách mạng Tháng Mười, thương nhân Trung Quốc chiếm 13 phần trăm dân số địa phương trong vùng lãnh thổ phía đông của Nga, một khu vực chiến lược đối với Moscow.15 Các chuyên gia và chính trị gia theo dõi tình hình này với sự quan ngại, đặc biệt vì những tác động trong tương lai: bốn tỉnh ở miền bắc Trung Quốc có chung biên giới với Nga (Nội Mông, Hắc Long Giang, Cát Lâm và Liêu Ninh) có dân số đến 132 triệu người16 cũng như các tài nguyên thiên nhiên ngày càng hiếm như nước, gỗ, dầu và đất đai màu mỡ. Ở phía bên kia sông Amur, một lãnh thổ rộng lớn trải dài từ Irkutsk đến Vladivostok chỉ 6 triệu người cư trú và có các tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu Trung Quốc cần. Ngoài ra còn có tác động tâm lý từ thực tế Trung Quốc - một biểu tượng của nghèo đói cách đây chỉ ba thập niên khi chủ nghĩa Mao kết thúc - giờ đây là một quốc gia giàu có. Là một quốc gia kiêu hãnh từng giữ vị trí cường quốc thế giới và xem thường nước láng giềng nghèo nàn, Nga không dễ thừa nhận một thực tế là thời thế đã thay đổi. Dù người Nga có thích hay không, thời điểm của Trung Quốc cuối cùng đã đến.
Bất chấp lo lắng từ mối quan tâm về một cuộc xâm lược thầm lặng đang xảy ra ở Siberia, nhiều người xem Bắc Kinh là giải pháp duy nhất cho một khu vực đang phát triển bị Moscow lãng quên và bị tác động bởi suy giảm dần dân số. "Ở đây chúng tôi không được lựa chọn. Đến năm 2050 dân số vùng Viễn Đông Nga sẽ giảm từ 6 triệu xuống còn 4 triệu. Chúng tôi đã thực sự thiếu lao động và tương lai sẽ càng thiếu hơn. Rồi chúng tôi sẽ phụ thuộc vào thương mại, đầu tư và lao động Trung Quốc," Vladimir Kucheryavenko, nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Kinh tế của Khabarovsk thuộc Viện Khoa học Nga, lập luận.
Các chuyên gia khác, chẳng hạn như Mikhail Tersky, giám đốc Trung tâm phát triển chiến lược Thái Bình Dương tại Đại học Vladivostok, hoàn toàn buông xuôi, nhấn mạnh số phận của nước Nga nằm trong sự hợp tác với Trung Quốc. "Chúng tôi không có tương lai, trừ khi đó là tương lai với Trung Quốc. Thật điên rồ khi cản đường đi của cơn cuồng phong. Nếu Trung Quốc xem chúng tôi là kẻ thù thì sẽ càng tồi tệ hơn cho nước Nga, vì vậy sẽ tốt hơn cho chúng tôi khi hợp tác với nhau. Giờ đây vấn đề chỉ là tìm cách giảm thiểu tổn thất của chúng tôi."
LỊCH SỬ TỰ LẶP LẠI
Tìm hiểu hoạt động kinh doanh của đội quân bán dạo Trung Quốc và lang thang qua các khu chợ Nga của Liu chúng tôi có thể biết được phần nào chiến lược của người di cư Trung Quốc, nhu cầu sống xa quê hương vì lý do kinh tế của họ và, quan trọng nhất, tầm tác động khu vực từ việc bành trướng của họ khắp hành tinh. Tác động này trước tiên được cảm nhận bởi các doanh nghiệp địa phương, vốn chỉ có thể đứng nhìn khi bị mất địa bàn vào tay người Trung Quốc, những đối thủ cạnh tranh vừa có tổ chức tốt hơn vừa có thể bán hàng hóa với giá không thể cạnh tranh nổi.17 Về sau, chúng tôi sẽ thấy bằng cách nào cuộc di cư này đồng thời chuyển các tiêu chuẩn về lao động và môi trường Trung Quốc ra toàn thế giới. Tuy nhiên, không thể hiểu được cộng đồng người Trung Quốc trên khắp hành tinh nếu không xét đến luồng di cư đã diễn ra trong nhiều thập niên ngay trong đất nước Trung Quốc. Từ khi bắt đầu mở cửa nền kinh tế Trung Quốc, ít nhất 200 triệu người đã lìa bỏ nông thôn tìm kiếm cơ hội mới ở thị thành. Các chuyên gia dự đoán trong vài năm tới 300 triệu người nữa sẽ thực hiện cuộc hành trình y hệt. Trong khi biến động dân cư ngày càng tăng trong chính Trung Quốc, do tăng trưởng kinh tế thúc đẩy, một dòng người di cư lớn cũng bắt đầu tìm kiếm cơ hội mới bên ngoài Trung Quốc, chinh phục thị trường quốc tế ở khắp mọi nơi, từ Nigeria đến Argentina, từ Papua New Guinea đến Canada. Ở đây chúng ta thấy sự gia tăng xu hướng đã bắt đầu từ nhiều thế kỷ trước nhưng hiện nay lớn hơn, nhanh hơn, rộng hơn và quyết đoán hơn bao giờ hết.
Người Trung Quốc đã di cư trong hàng trăm năm, chạy trốn khỏi nạn đói, chiến tranh, đàn áp (cả trước khi cộng sản lên nắm quyền) và xung đột xã hội. Tất cả những yếu tố này đã góp phần khiến Trung Quốc có một trong những dân số di cư lớn nhất trong lịch sử, khoảng 35 triệu người các sắc tộc Trung Quốc - chủ yếu là người tộc Hán18 - sống rải rác trên khắp hành tinh.19 Ở một số khu vực châu Á, di cư Trung Quốc bắt đầu từ thế kỷ 12, khi đế quốc Trung Hoa mới bắt đầu biến mình thành cường quốc hải quân và đạt được trong thế kỷ 15 với Đô đốc Trịnh Hòa, được nhiều người xem là Christopher Columbus của Trung Quốc. Trịnh Hòa chỉ huy nhiều cuộc thám hiểm theo lệnh của Hoàng đế Minh Thành Tổ của triều Minh và đưa Trung Quốc đi xa đến Vịnh Aden trên bờ biển của Somalia ngày nay. Bảy chuyến đi biển mà ông đã chỉ huy từ năm 1405 đến năm ông qua đời, 1433, đều nhằm mục đích mở rộng hệ thống thu thuế và triều cống của một quốc gia mà vào thời điểm đó không quốc gia nào khác sánh kịp về công nghệ hiện đại và tìm cách kiểm soát các vùng biển.
Với những con tàu lớn gấp bốn tàu Santa Maria của Columbus đi Tây Ấn, những chuyến đi của Trịnh Hòa - một thái giám có nguồn gốc Hồi giáo được các hoàng đế nhà Minh tôn trọng do sự can đảm trong chiến đấu - chỉ huy vận chuyển đến 27.000 người trên nhiều con tàu.20 Những chuyến đi của ông đánh dấu sự bắt đầu thời kỳ thương mại vàng son trong khu vực Đông Nam Á, thúc đẩy buôn bán gia vị, hàng thủ công mỹ nghệ và giúp các cảng như Malacca trở nên quan trọng như chúng vẫn được hưởng ngày nay trên các tuyến đường biển hiện đại.21 Được những cải tiến trong hàng hải dẫn dắt, thương mại đã trở thành bàn đạp thực sự cho việc di cư dần dần của hàng triệu người Trung Quốc trên khắp châu Á. Con cháu của họ ngày nay chiếm phần lớn dân số của các nước khác nhau trong khu vực: Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc ước tính có 28 triệu người sắc tộc Trung Quốc sống rải rác khắp châu Á, tạo thành một phần quan trọng dân số ở các nước như Singapore, Malaysia, Thái Lan và Indonesia.
Buôn người cũng góp phần trong sự xuất hiện một số lượng nhỏ người nô lệ Trung Quốc tại các thuộc địa của phương Tây ở Mỹ và châu Phi. Tuy nhiên, chỉ đến khi bãi bỏ việc buôn người trong thế kỷ 19 việc di cư của người Trung Quốc mới thực sự bắt đầu tỏa khắp toàn cầu. Tại thời điểm này người di cư Trung Quốc bắt đầu xuất hiện trong trang trại ở Peru, trong hầm mỏ ở Nam Phi, và thậm chí trên chiến trường Thế chiến thứ nhất, nơi Anh, Pháp và Nga sử dụng đến 150.000 công nhân Trung Quốc vào các việc như đào hào và chôn xác với đồng lương khốn khổ.23 Trong những thập niên này, Trung Quốc đã thực sự phân rã. Bất ổn chính trị, khó khăn kinh tế và hỗn loạn chung lên đến đỉnh điểm trong cuộc nội chiến đẫm máu và cuộc xâm lược của Nhật Bản, tạo ra các điều kiện đặt nền móng cho quá trình di cư hiện đại trước khi nước Cộng hòa Nhân dân thành lập vào năm 1949. Những làn sóng người di cư Trung Quốc từ các tỉnh như Phúc Kiến, Quảng Châu đã không chút ngần ngại vay nợ chồng chất để kiếm được vé tàu giúp họ thoát xa khổ cực và cuộc xâm lược của nước ngoài và đưa họ đến vùng đất hứa.
Điều gì đã xảy ra với họ? Họ có đạt được mục tiêu của mình? Để làm được điều đó, họ đã phải đối mặt với gian khổ khắc nghiệt, còn tồi tệ hơn so với những gì một người bán dạo Trung Quốc hiện đại trải qua. Tuy nhiên, đối với nhiều người phần thưởng cho nỗ lực của họ ngày nay vẫn còn thấy rõ, như trường hợp của vài người chúng tôi được gặp trong chuyến đi của mình. Họ rời Trung Quốc để có cuộc sống thành đạt, họ làm giàu và không bao giờ quay lại. Ngày nay, con, cháu, chắt của họ không còn là người di cư nữa. Thay vào đó số này tạo nên những thế hệ mới người Trung Quốc ở nước ngoài.
Chẳng hạn Fung Xi Mao, rời quê nhà Quảng Châu vào năm 1947 nghĩa là ông sẽ không bao giờ gặp lại cha mình. Ông chỉ mới mười tám tuổi khi bắt đầu cuộc hành trình đến miền đất hứa Venezuela - nơi rốt cuộc ông cũng đến được sau một tuần vượt Thái Bình Dương, từ Hồng Kông qua Manila và Honolulu, tiếp đó đến San Francisco, Managua và Caracas. Nhìn ông ngồi trong văn phòng của mình ở Maracay, cách thủ đô Venezuela 110 km về phía tây, không ai nghĩ trong vài năm đầu tiên sau khi đến đây ông phải ngủ trong quán cà phê nơi ông làm việc ngày 12 giờ để được trả chỉ 100 bolivar một tháng, bằng khoảng 15 euro. Tường văn phòng công ty nơi ông và con trai điều hành đế chế nhỏ của mình treo đầy các giải thưởng công nhận thành tựu kinh doanh. Ngoài ra còn có một loạt bức ảnh ông bắt tay với những người bạn cũ, trong số đó có các cựu tổng thống Venezuela Carlos Andrés Pérez và Rafael Caldera. Tuy nhiên, ông nói với chúng tôi, trở lại lúc bắt đầu hành trình gian khổ của mình, ông không bao giờ tin rằng ông sẽ một ngày được sánh vai với những người tai to mặt lớn của Venezuela.
"Tôi định cư ở Maracay vào năm 1957. Lúc đó chỉ có 3,5 triệu người sinh sống tại Venezuela. Đây là một miền đất của cơ hội," ông nhớ lại.24 Ông nói chậm rãi bằng thứ tiếng Tây Ban Nha Nam Mỹ vẫn có thể nghe được vài ngữ âm tiết lộ nguồn gốc thực sự của ông. Giống như Liu, doanh nhân điều hành chợ ở Siberia Nga, Fung Xi Mao tiến lên trong kinh doanh bằng sức mạnh của cá tính đầy tham vọng, khả năng hy sinh và tính táo bạo khi đối mặt với rủi ro. Ông cũng nhận được hỗ trợ tài chính của những người đồng hương, tất cả đều đến từ làng quê Ân Bình của ông. "Một người bạn cho tôi mượn 12.000 bolivar [gần 2000 euro với tỷ giá hiện nay]. Tôi dùng số tiền đó để dựng nên một tiệm đồ sắt và sau đó là một tiệm bán buôn hàng hóa Trung Quốc. Không có cạnh tranh. Hàng năm tôi nhập khẩu một trăm container từ Hồng Kông và lợi nhuận của tôi là 30 phần trăm." Thu nhập của ông tăng vùn vụt. Đầu tiên ông sử dụng chúng để mở một nhà máy sản xuất đồ chơi và tiếp đó một chuỗi các siêu thị. Ông làm giám đốc một ngân hàng trong mười năm. Ông thành lập một kênh truyền hình, một tờ báo, và đầu tư vào ngành công nghiệp xây dựng đầy lợi nhuận. Nói cách khác, người nhập cư nghèo ngày nào giờ đã là một triệu phú.
Nhiều đồng hương của Fung Xi Mao theo bước chân của ông. Bằng chứng có thể được nhìn thấy trong mạng đường phố nhộn nhịp ở trung tâm Maracay mà ngày nay đã bị các doanh nghiệp Trung Quốc chiếm hữu thực sự. Ở đấy không có cửa hàng bán sản phẩm gia dụng, phần cứng và các thiết bị điện tử hoặc bất kỳ đồ sắt nào mà không dưới sự kiểm soát của người Trung Quốc di cư từ Ân Bình, như đã được chỉ rõ bằng chữ "Fung" – dòng họ tiêu biểu của vùng này - treo trên lối vào của hầu hết doanh nghiệp. Fung Xi Mao, người đứng đầu đáng kính của gia tộc, đã đóng một vai trò quyết định trong sự phát triển này. Từ khi giàu lên, ông đã làm việc không mệt mỏi để giúp đỡ những người đồng hương của mình thành công trong kinh doanh. "Trong những năm qua nhiều người Trung Quốc đã yêu cầu tôi cho mượn tiền để giúp họ lập doanh nghiệp riêng. Họ luôn luôn hoàn trả - không một ai từng làm tôi thất vọng. Họ chỉ cần hứa với tôi. Ở Trung Quốc, đưa ra một lời hứa cũng quan trọng như ký một văn tự," ông nói với chúng tôi.
Người ta ước tính từ thế kỷ 17 đến nay có từ 3 đến 7 triệu người Trung Quốc như Fung Xi Mao rời quê hương để tìm kiếm cơ hội mới ở nước ngoài.25 Nhiều người khác ra đi để thoát khỏi đàn áp hay bắt bớ trong các cuộc đấu tranh ý thức hệ thời chiến tranh lạnh.26 Trong thầm lặng, cộng đồng người Trung Quốc di cư trên toàn thế giới đã từng bước lưu dấu vĩnh viễn ở nhiều quốc gia, chủ yếu là ở Đông Nam Á và cả châu Phi nữa.27 Trong thực tế, sắc dân Trung Quốc là nhóm sắc tộc lớn nhất ở các nước như Singapore (76,8 phần trăm), và tạo thành một bộ phận quan trọng trong thành phần xã hội của Malaysia (25,6 phần trăm), Thái Lan (11 phần trăm) và Brunei (29,3 phần trăm).28 Chắc chắn yếu tố làm cho các cộng đồng di cư này trở nên rất quan trọng trong xã hội tiếp nhận là sức mạnh kinh tế của họ. Điều này rất rõ từ mức độ tham gia của cộng đồng này trong nền kinh tế các nước, từ 4,5 phần trăm GDP của Việt Nam đến 80 phần trăm của Singapore. Ngay ở các nước như Indonesia, nơi người dân có gốc Trung Quốc chỉ chiếm 3 phần trăm dân số, nhóm này cũng đóng một vai trò quan trọng trong nền kinh tế nội địa. Một số ước tính thậm chí còn thử đưa ra con số suy đoán rất cao về tài sản tích lũy của người Trung Quốc sống ở nước ngoài qua nhiều thế kỷ: một con số khó tin, 1.500 tỷ đô-la.
Như chúng ta đã thấy ở phần trước, sự giàu có to lớn này phần lớn là từ tính cách đặc trưng của người Trung Quốc. Khả năng làm việc chăm chỉ và tiết kiệm tiền bạc, cũng như năng lực kinh doanh nhạy bén, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, như nằm sẵn trong gien của họ. Tuy nhiên, đây không phải là yếu tố tác động duy nhất. Sự thành công của người Trung Quốc di cư cũng có thể được giải thích bởi mạng lưới kết nối do "Hội Trung Quốc vĩ đại" tạo ra:30 bất cứ ở đâu có một người Trung Quốc muốn lập doanh nghiệp, sẽ luôn có một người đồng hương sẵn sàng cho vay tiền hay giúp đỡ để có được thị thực hay giấy phép cho dù không có quan hệ gia đình hay sắc tộc. "Tính cách này rất đặc biệt đối với người di cư Trung Quốc. Trong khi một số nước khác có chung văn hóa Nho giáo cũng hành xử tương tự, nhưng tinh thần đoàn kết trong cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài mạnh hơn nhiều," chuyên gia di cư Zhuang Guotu giải thích. Zhuang nhấn mạnh rằng điều đó cũng phát xuất từ "tình cảm hội đoàn" đặc trưng cho văn hóa phương Đông (so với "chủ nghĩa cá nhân phương Tây"), lối hành xử này chịu ảnh hưởng phần lớn từ thực tế trong nhiều thế kỷ một tỷ lệ lớn người di cư Trung Quốc đến từ cùng một vùng ven biển của Trung Quốc (ví dụ như Phúc Kiến và Quảng Đông). "Sức mạnh gắn kết gia đình và tình quê hương rất quan trọng đối với người Trung Quốc sống ở nước ngoài."
Như vậy, quan hệ trong nội bộ người Trung Quốc được tăng cường giữa những người di cư sau khi rời khỏi quê hương gốc gác của họ: Ở Trung Quốc đại lục31 mọi người nuôi giữ tình cảm đó trong mỗi gia đình. Sự gắn bó mạnh mẽ với phong tục, ngôn ngữ và văn hóa Trung Quốc giải thích rõ sự thiếu quan tâm lúc đầu của những nhóm người di cư trong việc hội nhập hay thậm chí thích nghi với xã hội tiếp nhận họ. Người di cư Trung Quốc thường có xu hướng sống khép kín và rất ít tiếp xúc với người dân địa phương, trừ giao dịch kinh doanh.32 Dù ý thức cộng đồng của lớp tiên phong thường có giảm đi chừng mực nào đó trong các thế hệ con cháu của những người di cư, nhưng ý thức gánh vác di sản và các giá trị nhất định phải được truyền lại cho các thế hệ tương lai vẫn tiếp diễn mạnh mẽ. Ngôn ngữ và hôn nhân trong cộng đồng đảm bảo duy trì di sản văn hóa giữ các thế hệ tương lai gắn chặt với gốc rễ Trung Quốc của họ.
"Trong thời của ông tôi, mọi thứ đều rất khắt khe theo kiểu anh phải kết hôn với người cùng làng, chứ không chỉ cùng sắc tộc với mình. Bây giờ mọi thứ không còn khắt khe như trong thời của ông tôi, nhưng vẫn còn nếp nghĩ ấy trong thế hệ trẻ, rằng chúng nên kết hôn với người đồng chủng," Bonnie Pon, cháu của một di dân Quảng Đông đến Nam Phi vào cuối thế kỷ 19, giải thích. Gia đình của Bonnie vẫn điều hành doanh nghiệp do ông của anh thành lập hơn một trăm năm trước ở trung tâm của cái gọi là “Phố Tàu đầu tiên” ở Johannesburg. Anh bây giờ là một phần của phả hệ hiện có năm mươi sáu thành viên trải khắp Nam Phi, và cũng có những nhánh ở xa tận Canada, Úc, New Zealand và Singapore. "Tất cả, chỉ trừ hai trong 56 người đều đã lập gia đình với người gốc Trung Quốc," anh kể với chúng tôi. Ngoài tâm lý truyền thống bắt nguồn từ "xã hội Trung Quốc cũ," khiến ông của Bonnie không chấp nhận hôn nhân khác sắc tộc, xu hướng này còn bị ảnh hưởng bởi sự phân biệt chủng tộc ở Nam Phi, nơi người Trung Quốc được xem là "không trắng," và do đó có nghĩa là "đen." "Sống ở Nam Phi, người Trung Quốc không ngừng được nhắc nhở về sắc tộc. Đối với chúng tôi hôn nhân cùng sắc tộc là điều tất nhiên."
Đã lâu sau khi kết thúc nạn phân biệt chủng tộc, Erwin, con trai của Bonnie, tiếp tục truyền thống gia đình: anh kết hôn với một phụ nữ Đài Loan và vợ anh vừa mới sinh con gái. Bonnie đoan chắc với chúng tôi rằng con anh sẽ học các ngôn ngữ chính thức ở trường - tiếng Anh và tiếng Afrikaans - và học tiếng Quảng Đông và tiếng quan thoại ở nhà. "Chúng tôi may mắn là cha mẹ của chúng tôi kiên quyết chúng tôi phải giữ tiếng mẹ đẻ của mình," ông nói thêm. Bonnie, sinh ra ở Nam Phi, thừa nhận ông bị "Tây hóa về nhiều mặt," vẫn rất coi trọng cội rễ và di sản Trung Quốc của ông; đồng thời ông cũng tách mình ra khỏi các giá trị đang nổi lên ở Trung Quốc hiện đại. "Khi tôi nhìn vào gương tôi thấy một khuôn mặt Trung Quốc. Tuy nhiên, chúng tôi sinh ra ở Nam Phi và chúng tôi sống ở đây cả đời mình. Tôi đi Trung Quốc mỗi năm một lần để mua hàng hóa, nhưng tôi không quen với lối sống ở Trung Quốc. Đó không phải là quê hương đối với tôi, theo nghĩa tôi không thoải mái với cách họ hành xử. Trong vài khía cạnh, gia đình chúng tôi truyền thống hơn những thanh niên cộng sản thời nay," ông kết luận. Trong một gia đình đã sống năm thế hệ ở Nam Phi, quốc gia với nhiều người gốc Trung Quốc nhất ở châu Phi,33 Bonnie và gia tộc của ông bảo vệ DNA Trung Quốc của họ như một kho báu nhỏ. Đối với họ, chính mã di truyền cho họ biết họ là ai và từ đâu đến.
HẬU DUỆ CỦA TÔN TRUNG SƠN Ở ECUADOR
Dáng người thanh mảnh, đôi mắt hình trái hạnh nhân lanh lợi và bộ ria mép thanh tú, không khó để nhận ra nguồn gốc Trung Quốc của Harry Sun Soria. Tuy nhiên, câu chuyện về viên cựu thị trưởng của Guayaquil, thủ đô kinh tế của Ecuador, khác với những người Peru, Brazil và Ecuador có ông bà hay cụ kỵ đến Nam Mỹ tham gia xây dựng đường sắt hay làm việc ở đồn điền mía đường trong thế kỷ 19. Harry Sun là thành viên gia đình Tôn Trung Sơn, tổng thống đầu tiên của Trung Quốc, người đã thành lập Trung Hoa Dân Quốc vào năm 1911. Dòng máu chảy trong người ông cùng tổ tiên với dòng máu đã giúp chấm dứt nhiều thiên niên kỷ cai trị của các hoàng đế Trung Quốc.
Harry Sun nói với vẻ cân nhắc, sắc giọng như thể thôi miên người nghe, điển hình của những người có học được thiên phú tài năng nói chuyện với công chúng. Cùng với vai trò thị trưởng, khả năng này đã giúp ông trở thành thành viên quốc hội vào năm 2002. Vị kiến trúc sư và là cha của hai cô con gái giờ đã nghỉ kinh doanh một phần, dành tài sản và thời gian điều hành Quỹ Tôn Trung Sơn Ecuador mà ông là chủ tịch. Mặc dù cách ông cố mình bốn thế hệ - ông Sun Kun Sang, anh em ruột với người sáng lập Trung Quốc hiện đại - Harry Sun vẫn một mực trung thành với nguồn cội của mình. "Tôi cảm nhận được mình là người Trung Quốc," ông nói với chúng tôi tại văn phòng của ông trong một khu chợ cao cấp của Guayaquil. "Tôi yêu mến người Ecuador và tôi tôn trọng họ. Họ cho chúng tôi một bản sắc chúng tôi trước đây chưa có. Nhưng tôi cảm nhận được mình là người Trung Quốc.” Chỉ cần nhìn vào ông là đủ để tin những gì ông nói: ông đang mặc một bộ đồ truyền thống Trung Quốc may bằng lụa Quảng Đông màu nâu thêu các họa tiết màu đen nổi bật trong thành phố nằm bên bờ đông Thái Bình Dương này.
Ông cố của Harry Sun đến Ecuador vào năm 1881, chạy trốn khỏi sự hỗn loạn đang tấn công Trung Quốc vào lúc đó. "Ông xuất thân từ một gia đình nông thôn. Ông bắt đầu là một tá điền rồi sau đó dựng nên các doanh nghiệp riêng xuất khẩu hạt ca cao và cà phê," Harry Sun nhớ lại. "Vào đầu thế kỷ này, hoàng đế đã ban án tử hình ông và gia đình vì những hoạt động họ đã thực hiện nhằm kết thúc đế chế. Điều này đã khiến Tôn Trung Sơn thăm Ecuador vào năm 1907 để nêu gương." Ông cố của ông kết hôn với một người phụ nữ Ecuador khiến gia đình Sun cắm rễ xuống đất nước này nhưng không bao giờ phá vỡ mối quan hệ của họ với "quê hương.” "Tôi đã đi Trung Quốc trong hai mươi bảy năm qua. Con gái tôi đã học tại Bắc Kinh trong ba năm. Nó có một cam kết: sau một trăm năm kể từ khi gia đình của chúng tôi chạy khỏi Trung Quốc, chúng tôi sẽ trở lại. Điều quan trọng là dạy cho tất cả con cháu của người dân Trung Quốc yêu Trung Quốc," ông nói với chúng tôi.
"Tôi đồng cảm với những cuộc cách mạng do Tôn Trung Sơn và Mao Trạch Đông lãnh đạo," Harry Sun tiếp tục. "Tại sao ư? Vì trước đó chúng tôi [Trung Quốc] không là gì cả. Tất cả các cường quốc thế giới xâm chiếm đất nước chúng tôi. Họ nắm quyền kiểm soát Trung Quốc và xem chúng tôi là chiến lợi phẩm chính trị. Họ dạy người Trung Quốc hút thuốc phiện để góp phần cân bằng thương mại, vì thị trường của họ bị tràn ngập với sứ, lụa và sáng chế từ Trung Quốc... Họ hủy hoại người dân Trung Quốc bằng thuốc phiện. Pháp và Anh làm giàu bằng máu của người Trung Quốc. Tại sao tôi lại không nên ủng hộ một cuộc cách mạng?"34 Harry Sun nhìn thẳng vào mắt chúng tôi khi ông lặp đi lặp lại gần như từng lời, đường lối chính thức của Đảng Cộng sản Trung Quốc liên quan đến các vết sẹo do phương Tây tham lam để lại trên cơ thể Trung Quốc. Đây là cơ sở để Harry Sun xây dựng triết lý của ông về bản sắc và giá trị của việc là người Trung Quốc.
Theo cách nói của Harry Sun, quỹ của ông nhằm mục đích "cho Ecuador thấy chúng tôi có nền văn hóa 5.000 năm tuổi. Để chấm dứt huyền thoại người Trung Quốc chỉ là những người bán giày và đồ dệt may," ông khẳng định, luôn luôn sử dụng ngôi thứ nhất số nhiều. Ngoài chức năng giáo huấn, quỹ này cũng hỗ trợ cho những người Trung Quốc sống trong thành phố, nhóm người đang tăng theo cấp số nhân do nhập cư bất hợp pháp và tham nhũng của các cơ quan di trú Ecuador. "Chúng tôi cung cấp nơi trú ẩn cho người Trung Quốc. Nếu họ cần giúp đỡ công việc làm ăn, tài chính hay tinh thần, chúng tôi giúp cho họ. Bất cứ khi nào một người Trung Quốc bị đi tù, chúng tôi bảo đảm họ sẽ có ai đó ở giúp đỡ." Harry Sun là hiện thân của tính cách điển hình của cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài, một thái độ được thấy ở khắp nơi, từ Mozambique đến Cuba, từ Nam Phi đến Ecuador: gắn bó với cố quốc. Trong khi đang là công dân chính thức của nước tiếp nhận, các cộng đồng này duy trì mối quan hệ chặt chẽ với Trung Quốc bất chấp thực tế cha mẹ hay ông bà của họ đã buộc phải trốn khỏi sự đàn áp của chủ nghĩa Mao hay sự hà khắc của thời đại phong kiến.
Ý thức thuộc về Trung Quốc và tự hào là người Trung Quốc dù được sinh ra ở nước khác cũng giải thích số lượng đóng góp ấn tượng của cộng đồng ở nước ngoài cho Trung Quốc trong suốt thế kỷ 20. Trong những năm 1920 và 1930, người Trung Quốc ở nước ngoài tài trợ xây dựng đường sá, cầu cống, trường đại học và đường sắt như đường sắt Tân Ninh, nối 138 km giữa thị trấn Ân Bình thuộc Quảng Đông và sông Châu Giang. Tập quán này vẫn tiếp tục đến ngày nay. Ví dụ được nêu nhiều nhất, cũng là tiêu biểu nhất, được thúc đẩy bởi Olympic Bắc Kinh năm 2008. Các khoản đóng góp tự nguyện của 350.000 người Trung Quốc sống ở 102 quốc gia trên toàn thế giới đã giúp thanh toán một phần quan trọng trong 100 triệu euro cần thiết để xây dựng hồ bơi Olympic được gọi là "Hộp nước" (Water Cube). "Chúng tôi đã xây dựng nó để gửi một thông điệp tới thế giới: chúng tôi cũng là một phần của Trung Quốc," Sun, người đã đóng góp một phần tài sản của mình để giúp biến công trình biểu tượng thành hiện thực, giải thích. Mặc dù vậy, các khoản đóng góp này chỉ là một phần nhỏ trong sự đóng góp to lớn mà các cộng đồng Trung Quốc ở nước ngoài đã thực hiện cho sự hồi sinh của nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa.
Trong thực tế, cộng đồng này đã cung cấp nguồn hỗ trợ tài chính chủ yếu để phát triển công nghiệp Trung Quốc từ lúc bắt đầu mở cửa kinh tế và cải cách vào năm 1979, khi "người cầm lái nhỏ bé" Đặng Tiểu Bình thành công lèo lái Trung Quốc ra khỏi tình trạng hỗn loạn mà chủ nghĩa Mao để lại. Người ta ước tính 65 phần trăm của 500 tỷ đô-la lũy kế trong đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) cho đến năm 2003 đến từ các cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài, đặc biệt là ở Hồng Kông, Đài Loan và Đông Nam Á.35 Ý thức về giá trị của việc có được một cộng đồng tương đồng về văn hóa có nguồn lực dồi dào ở khắp thế giới, chính quyền cộng sản - vốn đối xử người dân ở nước ngoài với sự khinh miệt trong cuộc Cách mạng văn hóa36 – từ những năm 1980 đã nỗ lực sửa chữa quan hệ với nhóm này. Trong khi Bắc Kinh đã thực sự từ bỏ công dân ở nước ngoài trong phần lớn thế kỷ 20, thì chính phủ hiện đã quay sang cộng đồng người Trung Quốc giúp xây dựng lại đất nước, thậm chí thông qua các luật trao cho họ ưu đãi hơn về thuế so với các nhà đầu tư nước ngoài khác.37 Là một phần của chính sách "ra thế giới" và "mang về đại lục" (
), Bắc Kinh đã gửi hàng ngàn đại diện trên toàn thế giới để thu hút vốn và ve vãn các nhà đầu tư nước ngoài có gốc Trung Quốc. Chỉ riêng Phúc Thanh, thành phố có khoảng một triệu dân ở tỉnh Phúc Kiến, người ta ước tính cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài đã quyên góp hơn 140 triệu euro, đầu tư vào khoảng 900 doanh nghiệp và đóng góp hơn 4 tỷ đô-la đầu tư trực tiếp nước ngoài.38
Ngày nay, một hình thức của chủ nghĩa dân tộc xuyên quốc gia đã phát triển để hàng triệu công dân, dù sống ở hai đầu đối nghịch của thế giới, tìm thấy một yếu tố gắn kết ở quê hương và văn hóa Trung Quốc, dù với nhiều mức độ khác nhau. Trong mắt người phương Tây vốn thường hiểu thế giới từ quan điểm của mô hình nhà nước - quốc gia, hành xử đặc trưng này của người Trung Quốc có thể gây ngạc nhiên hay, trong trường hợp xấu nhất, sợ hãi. Ví dụ, một người Tây Ban Nha, Anh hay Ý cảm thấy gắn bó với quốc gia của mình được xác định bằng đường biên giới cụ thể và đặc trưng bởi ngôn ngữ và văn hóa chung. Khi họ di cư và cắm rễ, ví dụ ở Mexico, Úc hoặc Hoa Kỳ, những mối quan hệ này dần dần biến mất từ thế hệ này sang thế hệ khác khi con cái của họ nhanh chóng hòa nhập với đất nước tiếp nhận và tập quán ở đó. Nói cách khác, con trai của một người Tây Ban Nha nhập cư không còn là "người Tây Ban Nha" nữa; mà là người Mexico.
Đối với người di cư Trung Quốc thì thường không như vậy. Nhà báo và học giả Martin Jacques cho rằng điều này là do tự bản chất Trung Quốc là một quốc gia: thay vì là một nhà nước-quốc gia, Trung Quốc là một nhà nước-nền văn minh. Như vậy, ý thức thuộc về một văn hóa, một truyền thống và một lịch sử kéo dài chính thức hơn 5.000 năm sẽ không biến mất sau khi một cá nhân di cư, bất chấp thực tế là họ đang cư trú trên một lãnh thổ khác và đang sống trong một thực tế xã hội và văn hóa khác. Văn minh là yếu tố gắn kết, sợi chỉ giữ chuỗi ngọc do cộng đồng to lớn người Trung Quốc ở nước ngoài tạo nên. Người Trung Quốc, dù ở trong hay ngoài biên giới Trung Quốc, được đắm mình trong dòng chảy văn minh vĩ đại, trong đó truyền thống, tín ngưỡng, ngôn ngữ, phong tục và văn hóa được truyền từ cha mẹ sang con cái. Nói cách khác, cho dù anh xa Trung Quốc đến đâu đi nữa, anh cũng không bao giờ thôi là người Trung Quốc.
Nhiều năm qua, nhà nước Trung Quốc đã luôn đóng vai người bảo vệ nền văn minh cổ kính này. Trước tiên là các vương triều, với nhóm tinh hoa gồm quan lại và viên chức cấp cao, và sau đó là chính quyền cộng sản đã đảm nhiệm vai trò người bảo vệ và đại diện của di sản quý giá này, quy tụ tất cả mọi thứ từ triết lý của Khổng Tử đến ý thức tôn trọng tổ tiên và gia đình. Trong kỷ nguyên hiện đại, điều này dẫn đến ý thức rõ rệt về chủ nghĩa dân tộc vốn đóng một vai trò quan trọng. Đặc biệt từ khi chủ nghĩa Mao sụp đổ, khiến chế độ không có một điểm tựa ý thức hệ, Bắc Kinh đã hết sức thúc đẩy một lý luận dân tộc chủ nghĩa, không chỉ dựa trên lòng tin vào sức mạnh của Trung Quốc, mà còn vào thông điệp ngầm chống phương Tây và công khai chống Nhật. Khi Mao Trạch Đông còn nắm quyền, chủ nghĩa dân tộc đã được sử dụng để chống lại chủ nghĩa tư bản và quan điểm tư sản, một kỹ xảo tương tự được Bắc Triều Tiên sử dụng hiện nay. Tuy nhiên, trong suốt thời kỳ mở cửa kinh tế của Trung Quốc và trong sự trỗi dậy hiện nay của "chủ nghĩa tư bản đỏ," một dạng chủ nghĩa dân tộc sử dụng một lý luận đặc biệt làm lay động trái tim của người dân đang được sử dụng để giảm thiểu bất kỳ khả năng nào của Trung Quốc trong việc tiếp nhận một nền dân chủ tự do kiểu phương Tây.
Có lẽ ví dụ đáng kể nhất gần đây diễn ra trong chuyến đi vòng quanh thế giới của ngọn lửa Olympic chuẩn bị cho Olympic Bắc Kinh 2008. Nhiều thanh niên Trung Quốc đã xuống đường ở Buenos Aires, Paris, London và Sydney để chống lại các cuộc biểu tình ủng hộ độc lập và quyền con người ở Tây Tạng. Mặc dù không thể phủ nhận các đại sứ quán Trung Quốc đã đóng một vai trò sắp đặt các phản ứng, không nên đánh giá thấp hành động được chính các sinh viên thể hiện trong việc xuống đường để bảo vệ ngọn lửa Olympic khỏi những lực lượng phá hoại phương Tây.
Ý thức chủ nghĩa dân tộc mà Bắc Kinh thúc đẩy trong nhân dân nhiều lúc rất bền chặt đã lan ra khỏi biên giới Trung Quốc và xâm nhập toàn bộ cộng đồng ở nước ngoài. Không thiếu các ví dụ về người Trung Quốc ở nước ngoài như Harry Sun, đại diện cho người Trung Quốc ở nước ngoài, đang sẵn sàng đấu tranh hết mình bảo vệ quê hương. Điều này không có nghĩa là cộng đồng người Trung Quốc tạo thành một phần của thực thể vững chắc nào đó đặt dưới sự lãnh đạo của đảng và nhà nước Trung Quốc để đoàn kết chống lại các đối thủ phương Tây. Như thế sẽ là quá đơn giản hóa thực tế. Tuy nhiên, rõ ràng là cộng đồng người Trung Quốc ở nước ngoài đã được hưởng lợi từ liên minh kinh tế với chế độ Bắc Kinh, kiếm tiền và tận dụng lợi thế khi Trung Quốc tham gia hệ thống kinh tế quốc tế. Trong tình hình hiện nay, với đầy các cơ hội kinh doanh, đầu tư, tăng trưởng kinh tế và địa chính trị, thì thúc ép thay đổi chính trị hẳn không phải là một ưu tiên của cộng đồng người Trung Quốc toàn cầu. Như vậy, áp lực kết thúc quyền bá chủ của Đảng cộng sản, hay ngay cả khuyến khích chế độ trở nên cởi mở hơn, đã bị lãng quên. Chỉ có thời gian mới cho biết liệu tình trạng này là tạm thời hay sẽ mãi thế này.
Phần nhận xét hiển thị trên trang
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét