Mấy điều tâm sự

...cùng các đồng nghiệp hội viên trong Hội Nhà văn Việt Nam

Nhà thơ Bùi Minh Quốc

Cặp từ “Chiến sĩ – Nghệ sĩ” là tôi mạn phép mượn tên một bài của nhà văn cách mạng Nguyễn Khải viết lúc gần cuối đời đăng trên báoVăn Nghệ số 17, 18 ngày 29.4/5.5.2007 (về cái danh xưng “nhà văn cách mạng”, “văn học cách mạng” rồi một dịp khác sẽ phải bàn cho ra lẽ nội hàm của hai chữ “cách mạng”, ở đây tôi cứ dùng theo các nhà lý luận chính thống). Rõ ràng là cố ý, Nguyễn Khải đặt “chiến sĩ” lên trước “nghệ sĩ”, ngược hẳn với các văn kiện của đảng cầm quyền, của Hội Nhà văn và các nhà lý luận chính thống suốt bao năm ròng vẫn luôn tung hô và truyền giảng: “Nghệ sĩ – Chiến sĩ”. Trong bài viết, qua người thật việc thật là chính mình và bậc đàn anh Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Khải chua chát thú nhận rằng: từ cái phần đời chiến sĩ rất đẹp chiến đấu (với một niềm xác tín chân thành) cho những giá trị nhân văn cao quý trong quá khứ thời chiến, đến thời bình thì tự đánh tụt hạng đời mình thành một thứ công chức tẻ nhạt thảm hại, dù hàng ngày vẫn trưng ra cái nhãn hiệu “Nghệ sĩ – Chiến sĩ”, dù nắm giữ cương vị lãnh đạo (Tổng thư ký và Phó tổng thư ký) Hội Nhà văn, một tổ chức kế thừa và phát triển truyền thống chiến đấu vì dân vì nước của Văn hoá Cứu quốc ra đời trước Cách mạng Tháng Tám 1945 mà Nguyễn Đình Thi là thành viên nòng cốt chủ trì sáng lập.

Khá đông các nhà văn trong Hội Nhà văn Việt Nam (cả sáng tác lẫn nghiên cứu) và bạn đọc của mình hầu như đều đinh ninh rằng cái phạm trù “Nghệ sĩ – Chiến sĩ” chỉ ra đời cùng với Văn hoá Cứu quốc và Cách mạng Tháng Tám 1945. Thậm chí không ít người còn nghĩ rằng đó chỉ là một lực lượng văn học đặc thù sản sinh bởi thời chiến chuyên về loại văn chương “xông lên xốc tới”. Tôi thì thấy khác.

Ngược thời gian về tận cội nguồn xưa nhất của văn chương Việt mà ngẫm, trong phạm vi hiểu biết hạn hẹp của tôi thì, bản Tuyên ngôn Độc lập đầu tiên của quốc gia Việt, thật kỳ lạ mà như là không thể khác, đã được tuyên bằng một tiếng thơ chiến đấu cất lên ngay giữa trận tiền:

 Nam quốc sơn hà Nam đế cư

 Tiệt nhiên định phận tại thiên thư

 Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm

Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư

Bản dịch thơ (của Lê Thước – Nam Trân):

Sông núi nước Nam vua Nam ở

Vằng vặc sách trời chia xứ sở

Giặc dữ cớ sao phạm đến đây

Chúng mày nhất định phải tan vỡ.

Tuyên ngôn Độc lập đồng thời cũng có thể là Tuyên ngôn Thơ, cuộn sôi hồn Nước, ươm chứa cả cái mệnh Thơ, mệnh người – thơ, luôn hoà quyện sắt son với mệnh Nước và số phận con người suốt trường kỳ lịch sử, không bao giờ được thiếu vắng cái chất chiến đấu, chất chiến sĩ.

Cái hồn ấy, cái mệnh ấy, không ngừng hun đúc qua Trần Hưng Đạo, Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Cao Bá Quát, rồi Nguyễn Đình Chiểu:

Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm

Đâm mấy thằng gian bút chẳng tà

(Xin phép ghi chú thêm cho khỏi hiểu lầm: chắc rằng chúng ta không bao giờ qui giản cái chữ “đạo” của cụ Đồ Chiểu vào một thứ tư tưởng xơ cứng, thô thiển)

Rồi Thạch Lam (viết năm 1937):

“Đối với tôi, văn chương không phải là một cách đem đến cho người đọc sự thoát ly trong sự quên, trái lại văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có để mà tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối và tàn ác, làm cho lòng người được thêm trong sạch và phong phú hơn”.

Cũng năm 1937, tuyên bố “một quan niệm về văn chương”, Trương Tửu viết:

“Không có gì giúp người cầm bút đủ tự hào để phấn đấu, đủ can đảm để thắng, đủ an ủi để ngã, bằng nhận thấy rằng trong các công trình phá hoại và kiến thiết vinh quang nhất của xã hội loài người, bao giờ nhà văn cũng đứng mạnh dạn vào hàng ngũ tiên phong. Bao giờ nhà văn cũng vui vẻ, hăng hái giữ nhiệm vụ tên lính cảm tử phất cao ngọn cờ tranh đấu, dắt xã hội chạy tìm những chân trời mới và đẹp trên con đường gay go của hạnh phúc.

Mỗi khi hai lực lượng thuận và phản tiến bộ xung đột nhau, báo tin những dông tố hãi hùng, nhà văn, nhờ một linh khiếu – một trực giác – đặc biệt, lập tức dẫn đạo tư tưởng của đoàn thể đi vào cuộc tranh đấu và không bao giờ quên ủng hộ mặt trận nào hy sinh để làm toàn thắng lý tưởng và hạnh phúc. Giờ phút ấy nhà văn hòa vận mạng mình vào vận mạng của xã hội tương lai, viết bằng chữ máu vào trang giấy sáng sủa của thế kỷ một lời tiên tri, loài người sắp đi thêm được một bước”.

Tôi đã dẫn Trương Tửu hơi dài, bởi không muốn bỏ sót chút gì trong tuyên ngôn rất quan trọng này của ông, mà có lẽ cũng là của văn chương Việt hiện đại. Tôi chưa thấy nhà văn Việt Nam hiện đại nào như Trương Tửu đã nêu lên sớm đến thế, rành mạch và hùng hồn đến thế cái sứ mệnh lớn lao đến thế, gian truân khổ ải mà cũng cao sang đến thế, đáng say mê đến thế của người Nghệ sĩ – Chiến sĩ. Sau vụ Nhân văn – Giai phẩm, một vụ chế độ toàn trị đàn áp hàng trăm trí thức văn nghệ sĩ có tư duy độc lập, Trương Tửu (cùng Phan Khôi, Thuỵ An) bị “khai trừ vĩnh viễn” khỏi Hội Nhà văn Việt Nam, một tổ chức mà cả ba nhà văn ấy đều là thành viên sáng lập. Hai chữ “vĩnh viễn” trong thông báo kỷ luật bộc lộ tất cả sự hằn học thảm hại của kẻ “ra đòn” đối với Trương Tửu (cùng Phan Khôi, Thuỵ An). Nhưng họ làm sao có thể khai trừ nổi Trương Tửu (cùng Phan Khôi, Thuỵ An) ra khỏi văn học Việt Nam? Làm sao có thể khai trừ nổi cái phẩm chất, khí phách, bản lĩnh chiến sĩ ra khỏi con người nhà văn? Bất chấp mọi hành vi chụp mũ chính trị độc ác, mọi thoá mạ xúc phạm hèn hạ, mọi đoạ đày dai dẳng triền miên, Trương Tửu đã giữ vững cái phẩm chất, khí phách, bản lĩnh ấy đến trọn đời. Trương Tửu đã thắng. Lẽ phải đã thắng. Cái thế lực độc ác và dối trá của chế độ toàn trị đã phải lùi một bước trước sức mạnh của lẽ phải muôn đời. Hội Nhà văn Việt Nam đã phải khôi phục hội tịch cho cố nhà văn hội viên Trương Tửu (tạm bỏ qua chưa xét đến động cơ thầm kín của việc phục hồi, chắc không hoàn toàn là thực tâm muốn gián tiếp sửa sai).

Rồi đây các “Nghệ sĩ – Chiến sĩ” (bao gồm cả sáng tác lẫn nghiên cứu) trong Hội Nhà văn Việt Nam hẳn sẽ phải đào sâu vào cái tình trạng tụt hạng giá trị mà Nguyễn Khải đã gắng can đảm tự phơi bày lúc gần cuối đời. Nhiều năm qua, và cho đến nay vẫn thế, các “Nghệ sĩ – Chiến sĩ” ra sức lẩn tránh không dám nhìn thẳng vào cái sự thật thê thảm này. Hình như tự nhiên có một sự thoả thuận ngầm từ Ban lãnh đạo tối cao đến Hội đồng lý luận phê bình văn học nghệ thuật trung ương, Đảng đoàn Liên hiệp các hội Văn học Nghệ thuật cùng các cơ quan ngôn luận dưới quyền đều nhất loạt cố ý lờ tịt, lẩn tránh chuyện phẩm chất “chiến sĩ” trong danh hiệu “Nghệ sĩ – Chiến sĩ”. Sao vậy? Sự thể đã quá rõ: vì thực chất phần lớn các vị công chức, quan chức (dán nhãn “cán bộ lãnh đạo”) đã phản bội cái phẩm chất chiến sĩ nơi chính bản thân mình từng hiện ra (có vẻ) rất đẹp của một thời hăng say trong sáng.

Đà Lạt 02. 04. 2014

B.M.Q.

Phần nhận xét hiển thị trên trang