TK: Trên đây, anh có nói đến khía cạnh hai mặt, vừa “tự tôn”, vừa “tự ti” của người Việt trong việc tiếp nhận văn hóa nước ngoài. Liệu anh có thể nói rõ hơn một chút, trước hết về khía cạnh “tự tôn”.
VTN: Kể ra dùng chữ tự tôn cũng chưa hẳn đã chính xác, chỉ biết là trong khi tìm hiểu về việc tiếp nhận, tôi có nhận ra một sự thực là dân ta rất sợ mang tiếng là kém cỏi, rất sợ nói rằng chúng ta chịu ảnh hưởng của nước ngoài, và luôn luôn tâm tâm niệm niệm rằng ta chẳng kém gì người.
Ngay từ khâu xếp loại ta đã thích nói rằng mình thuộc loại ưu hạng, ngang hàng với những nền văn hóa lớn trên thế giới. Nhà nghiên cứu lịch sử người Anh, Arnold Toynbee, trong công trình chủ yếu của mình A Study of History có nói rằng thế giới hiện nay còn tồn tại 38 nền văn minh, trong đó có Việt Nam. Cái đó là cái mà chúng ta đang cần, nên nhiều người thích nhắc lại, cho đây chứng tỏ rằng văn minh Việt Nam, văn hóa Việt Nam ngang ngửa với người, cần được khẳng định. Thế nhưng các vị ấy lại cố tình lờ đi, cố tình quên một điều là theo sự phân loại của Toynbee, thực ra thế giới chỉ có mấy nền văn minh lớn như Ai Cập, Trung Quốc, Ấn Ðộ, phương Tây, Hồi giáo... ngoài ra, còn lại là những nền văn minh vệ tinh. Theo nghĩa này ta cũng là một loại văn minh vệ tinh, tương tự như Triều Tiên, Nhật Bản, xoay quanh văn hóa Trung Hoa. Cái đó nhiều nhà nghiên cứu đồng nghiệp của tôi không muốn chấp nhận, thấy người chung quanh ai nói thế thì bảo là hèn, khiếp nhược, kém tinh thần dân tộc. Tôi thấy ở đây có một sự thụt lùi. Tức là từ lâu rồi, các nhà văn, nhà nghiên cứu ở ta đã ghi nhận ảnh hưởng nước ngoài, ví dụ như Lưu Trọng Lư chẳng hạn, ngay từ năm 1939 ông đã viết trên tạp chíTao Ðàn: “Ta đã vay mượn của người hàng xóm từ một điệu thơ nhỏ nhất đến một đạo lý cao xa, hồi xưa chúng ta là những người Tàu, gần đây là những người Tây, và chưa lúc nào chúng ta là người Việt Nam cả”. Nhà mác-xít Trường Chinh, trong báo cáo Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam năm 1948, đã nói chắc như đanh đóng cột: “Ông cha ta hàng chục thế kỷ học Tàu, viết Tàu, nghĩ theo cách Tàu, pháp luật mô phỏng theo cách Tàu, học triết học Tàu, theo lễ giáo Tàu. Về tín ngưỡng theo cả Tàu lẫn Ấn. Khoa học không tiến. Lối ăn, mặc, ở hủ lậu, bảo thủ, thiếu khoa học”, và ông đã tổng kết là: “Văn hóa cổ của ta có hai nhược điểm lớn là kém khoa học và lai Tàu”. Hay là nhận xét về văn hóa thời Pháp thuộc thì Trường Chinh cũng nói: “Nội dung lộn xộn, phức tạp, hình thức vừa lai Pháp, vừa lai Tàu” ( bản Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam tôi nói ở đây là bản đầu tiên in ra ở Việt Bắc sau này thì nhiều ý ông ấy sửa cho bớt cực đoan đi, chữ Tàu ông ấy đổi thành chữ Trung Quốc). Ðấy, một nhà mác-xít triệt để như ông Trường Chinh mà cũng nói như thế, còn giờ đây chúng ta rất ít người nhắc lại những câu tương tự, vì sợ, vì e nói thế là làm cho mình yếu thế. Và trên tinh thần thì cứ luôn luôn nhấn mạnh rằng ta độc đáo lắm, hình như cái gì ta cũng nghĩ ra hết và có tiếp nhận thì là tiếp nhận rất thông minh rất sáng tạo. Chính cái đó là một lối nghĩ không khách quan, không khoa học, không đúng với sự thực, chả lợi lộc gì mà chỉ làm dân ta hỏng thêm.
TK: Trên kia anh đã nói một chút về khía cạnh “tự ti”. Anh có bổ sung gì thêm?
VTN: Khi cái tự tôn nói trên dần dần phai lạt, ở nhiều người lại có tình trạng ngược lại, đầu óc dễ sa vào lúng túng ngớ ngẩn, dân gian người ta gọi là sinh ra “cóng”. Do từ chỗ tối bước ra chỗ sáng, nên đâm ra lóa mắt bỡ ngỡ, ngạc nhiên. Trong thâm tâm cảm thấy như là có lẽ không bao giờ chúng ta có thể bằng được người, vì thế cho nên tranh thủ hưởng thụ, tranh thủ nhặt nhạnh, tranh thủ làm thế nào để có thể vênh mặt lên mà nói rằng ta không kém họ. Ðấy là những cái tôi tạm gọi là những bệnh tật trong sự tiếp nhận, nếu không khắc phục được thì không biết bao giờ chúng ta mới có thể nên người được. Ác thay nó lại phổ biến ở nhiều người kể cả những người được mệnh danh là có tri thức, là tai mắt trong xã hội và có biết ít nhiều về văn hóa nước ngoài. Khi gặp những chỗ bí trong văn hóa, những người này thường có một cách xử lý rất đơn giản, là thả cửa bắt chước, thả cửa học đòi, làm theo người ta một cách lộ liễu thô thiển không biết thế nào là lố bịch, là xấu hổ nữa. Tại sao lối làm văn hóa kiểu đó phát triển cho tới ngày nay? Vì anh em tự nhủ thầm, mình là nước nhỏ, chẳng ai để ý, có lấy của người thì cũng chẳng ai biết và giá có biết cũng chẳng ai bắt vạ. Hơn nữa chờ đến lúc mình cũng nghiên cứu được như người thì “có đến mùng thất”. Như thế là tự ti chứ còn gì nữa! Bây giờ hiện tượng này vẫn đang phổ biến. Một ví dụ rất nhỏ. Tôi thấy gần đây có một tình trạng là trong ngôn ngữ, nhiều người rất thích dùng những chữ Hán kể cả những chữ mà họ không hiểu nghĩa hoặc chỉ hiểu mang máng. Rồi rất thích ghép từ đặt câu theo ngữ pháp chữ Hán, thí dụ mấy cửa hàng thì là Cày tơ quán, Trúc ly quán hay thơ thì là đặt tên là Cỏ may thi tập, sách tiểu thuyết đá nghiên cứu thì đặt tên là Thuyết Trần (tương tự như Thuyết Ðường?!). Lại chẳng hạn gần nhà tôi có một cái nhà có vẻ biệt thự liền được đặt tên là Bồ đề trang. Cứ cảm thấy như là không nói thế không viết thế, không phả một chút “mùi Tàu” nào đấy trong cách nói của mình, chữ nghĩa của mình, thì nó không được sang trọng. Thành ra có hai tình trạng song song tồn tại, vừa để cho ảnh hưởng xâm nhập bừa bãi như gió vào cái nhà hoang, vừa đóng kín lại; vừa học mót học lỏm, lại vừa ra cái điều là ta không cần ai và hoang tưởng rằng ta không kém gì ai trên đời này cả.
TK: Có vẻ như tất cả cái xu hướng mà anh vừa kể, ít nhiều vốn có từ trong lịch sử rồi đến thời các anh lại càng được tô đậm hơn lên. Tình cảnh ấy do đâu mà có?
VTN: Đúng vậy, cả sự tự tôn lẫn sự tự ti, sự bài ngoại lẫn sự vọng ngoại, tất cả chỗ yếu của việc tiệc tiếp nhận văn hóa trong quá khứ đến với Hà Nội trước 1975 đều được làm một cách có ý thức có bài bản để ra vẻ tôn trọng lịch sử. Nhìn lại quá khứ, do hoàn cảnh riêng của một miền đất “phi Hoa phi Ấn”, do quốc gia mình chưa hình thành đã bị các thế lực bên ngoài tác động nó khiến ta như là phải lo giữ sĩ diện, lại như là phải cố chín ép nên cứ nói lấy được và bỏ qua cho nhau mọi sự hàm hồ vu khoát. Gần đây thì là do hoàn cảnh chiến tranh. Chiến tranh ở ta -- như bọn tôi từng được học ở nhà trường phổ thông ở Hà Nội 1960 về trước -- là lấy yếu đánh mạnh. Để động viên dân chúng chịu đựng và binh lính xông lên mặt trận, các nhà lãnh đạo phải tìm cách khơi dạy trong con người niềm tự hào để gây tin tưởng. Trong niềm tự hào này có chỗ đúng, nhưng cũng có nhiều phần là giả tạo. Con người lúc đầu tin theo niềm tin đó nên quá tự tôn, bài ngoại, tới lúc phát hiện nó là giả tạo thì lại sinh ra tự ti để rồi vọng ngoại. Tóm lại, trong mấy chục năm chiến tranh, những cái bệnh tật vốn đã có từ lâu, càng có lý do để tồn tại.
Phần mở đầu ở trên tôi đã nói là trong chiến tranh dân Hà Nội ra phố, giá kể nhỡ ra có gặp người nước ngoài hỏi đường cũng không được phép trả lời và nếu như lúc ấy anh lại cầm theo vài tờ báo nổi tiếng của phương Tây thì càng dễ bị nghi vấn. Chả ai được phép biết về thế giới đến nơi đến chốn. Ðặc biệt không biết gì về thế giới hiện đại, như trong văn học có thể dịch văn học phương Tây thế kỷ XVIII, XIX chứ với văn học thế kỷ XX thì coi là độc hại, hoàn toàn cấm cửa (đến sau 1986 mới có đổi khác). Đau xót là ở chỗ ấy, chỗ nền văn học của chúng tôi quá cổ lỗ và khi hiểu rằng đó là một chủ trương thì tôi gần như tuyệt vọng. Nhân đây xin kể thêm một mẩu chuyện bên lề. Chị Đặng Anh Đào tôi quen vốn làm công việc nghiên cứu văn học phương Tây, nhưng rất am hiểu văn học Việt Nam và từ những năm tám mươi có chuyển sang viết phê bình, tức viết ngay văn học đương thời, ngòi bút phê bình của chị đã được dư luận công nhận, trở thành một thành viên Hội nhà văn. Sau những lần làm việc với sứ quán Pháp về sách vở, Chị Đào có lần kể với tôi là không hiểu sao ông Hữu Thỉnh phụ trách Hội nhà văn có quan điểm rất lạ, người Pháp người ta cho sách thì chỉ nhận sách cổ điển, còn sách hiện đại thế kỷ XX thì nhất định không nhận. Tôi phải nói ngay với chị Đào rằng cái lối này đã có từ thời của nhà văn kiêm nhà trí thức số một của thời ta là ông Nguyễn Đình Thi. Hồi chống Mỹ, Pháp họ vẫn cho Hội nhà văn sách rất đều. Ông Thi cho thư viện nhận nhưng lệnh cho bà Huệ giữ thư viện – cũng tức là vợ nhà văn Bùi Hiển -- cất kín trên gác, ai muốn mượn phải báo cáo ông Thi, có lệnh của ông Thi bà Huệ mới được phép cho mượn. Nói tóm lại, cái xu hướng tự cách ly hẳn với thiên hạ, cái đó là nhất quán, và đã kéo dài quá lâu, gây nên bao nhiêu tật bệnh.
TK: Nói riêng trong phạm vi văn học thời kỳ trước 1975, trong tình trạng chung là bị hạn chế, anh và các bạn ở Hà Nội là những nhà văn, nhà phê bình, thì các anh chị có thấy nó ảnh hưởng tới sự sáng tạo của mình và đã làm cách nào để vượt qua hạn chế đó.
VTN: Ở Hà Nội, lớp người viết văn, viết báo sinh khoảng những năm bốn mươi chúng tôi là một lứa người khá độc đáo với nghĩa lưng vốn văn hóa rất hạn hẹp. Các cụ ngày trước, khi đi viết văn thì ít nhất là biết chữ Hán, biết văn học Trung Quốc cổ. Thời Tây sang, ông Tản Đà "chữ nghĩa tây tầu chót dở dang, nhưng cũng rất chăm đọc sách Tây dịch ra trung văn. Chẳng những các nhà văn lớp 32-45, mà ngay các nhà văn thế hệ chống Pháp, một số như các anh Nguyễn Khải, Nguyễn Thành Long, Vũ Tú Nam, Nguyên Ngọc, còn biết tiếng Pháp và thường đọc chủ động tìm văn học Pháp. Còn như bọn chúng tôi, thì nói theo sư phạm là mất cơ bản có biết gì thì chỉ là nghe các bậc đàn anh nói lại và thông qua một số lèo tèo các dịch phẩm xoàng xĩnh. Chúng tôi không có ý niệm gì về đời sống văn học nước ngoài. Chúng tôi thiếu kiến thức tổng quát về các khoa học nhân văn cơ bản như sử, triết, xã hội học tâm lý học.Như chị biết đấy, có học ngoại ngữ mới hiểu và dùng đúng tiếng Việt, có biết văn học nước ngoài thì thật sự anh mới hiểu sâu sắc văn học Việt. Không biết các bạn khác thế nào chứ riêng tôi đã có lúc tôi cảm thấy bi quan cho rằng không biết mình có quyền được gọi là một nhà văn nữa hay không. Sự ngớ ngẩn nhiều lắm đến mức nghĩ lại thấy ngượng. Như chị Anh Thơ khi sang Liên xô năm 1955 cứ đòi người ta cho gặp ông Lev Tolstoi - ông này đã qua đời từ 1910. Như là khoảng 1985, khi một cuốn tiểu thuyết rất bình thường của Ấn Độ, cuốn Mùa tôm được dịch ra tiếng Việt, các nhà văn cứ xuýt xoa coi như một kiệt tác, có nhà văn ở thế hệ tôi còn bảo sẵn sàng chép lại cả quyển để học hỏi. Kể ra trong hoàn cảnh bưng bít, một số anh em hiếu động cũng tìm cách mò mẫm học thêm, nhưng cái ngọn lửa tự học ấy nó leo lắt rồi với nhiều người, khi cái hăng hái tuổi trẻ qua đi thì cũng bỏ luôn. Hẳn chị còn nhớ sau 30-4-1975, khi vào Sài gòn, các nhà văn đã khuân về cả đống sách dịch và do không có cơ bản, nên chúng tôi cũng không tiếp nhận được bao nhiêu. So với thời chiến sự hiểu biết về thế giớí của chúng tôi hôm nay có thay đổi, song vẫn còn lõm bõm lắm và để rút ra những bài học áp dụng vào hoàn cảnh trong nước thì lại càng lúng túng. Cái bi hài kịch trong việc tiếp nhận nước ngoài của các nhà văn Hà Nội là cả một câu chuyện dài khi nào có thể tôi sẽ kể thêm. Ở đây tôi muốn lưu ý chị thêm một khía cạnh. Khi đã có thể trực tiếp đọc được một ít sách báo nước ngoài (với tôi là tiếng Nga) và sau mấy chục năm làm biên tập xuất bản, nhìn lại việc dịch, tôi phát hiện ra một điều đáng sợ khác: ta dịch sai nhiều lắm, tùy tiện, ẩu, liều lĩnh bừa phứa; lâu nay đã vậy và gần đây càng như vậy. Chưa kể ở Hà Nội còn có một cái lối rất kỳ là khi cần dịch ai mà thấy có những đoạn người ta viết trái ý mình liền bảo nhau cắt bỏ ngay lập tức. . Nói riêng về mặt kỹ thuật sáng tác. Sự trì trệ kéo dài khiến tôi có cảm tưởng với tiếng Việt hiện nay, những tác phẩm hiện đại, loại như của Marcel Proust, James Joyce, Kafka... rất khó dịch; khi tiếp xúc với các bản dịch các tác phẩm văn học đương đại mà có những đổi mới về kỹ thuật biểu hiện, tôi cảm thấy thường là chúng ta dịch không chính xác và không nói đúng được cái ý của người ta. Và bởi vì các nhà văn chỉ tiếp xúc với văn học nước ngoài qua bản dịch thôi, cái đó quay lại hạn chế nhận thức của chúng tôi rất nhiều.
TK: Nếu nói riêng về địa hạt lý luận phê bình thì tình trạng tiếp nhận là như thế nào?
VTN: Năm 2004 ở Hà Nội đã có một cuộc hội thảo về lý luận, tôi cũng có một tham luận, đại ý tôi bảo nói cho nghiêm túc thì ở Việt Nam không có lý luận. Các cụ ngày trước cũng đã công nhận như thế. Chúng ta có quen tư duy lý luận đâu? Không quen, không thích làm, không thích nghĩ, thậm chí dè bỉu chê bai những người làm lý luận. Ðến lúc theo lối làm ăn của Liên Xô của Trung Quốc, phải có vài đường học thuật, thì cũng chỉ vay mượn để diễn giảng một vài vấn đề gọi là cơ bản, gọi là cần thiết thôi, sau đó không tiếp tục đi sâu nữa. Vì thế cho nên căn bản ở Việt Nam lý luận thực thụ không có, công trình lý thuyết không có. Những người mà có thể nói là có đóng góp cho công tác lý luận, chính là những người đọc được sách báo nước ngoài và giới thiệu lại những cái đó cho các đồng nghiệp, và có yêu cầu nhau cái gì thì cũng phải nhớ điểm xuất phát đó. Hơn bốn chục năm trước khi học các giáo trình Sơ thảo nguyên lý văn học, Mấy vấn đề nguyên lý văn học của Nguyễn Lương Ngọc, tôi thấy tác giả có sự tiếp cận khá rộng rãi, tài liệu thì kể cả Trung Quốc, kể cả Liên Xô, kể cả phương Tây đều có đọc có nhận xét riêng, và có cả lý luận cổ điển nữa, cổ điển Hy la cổ điển Trung quốc. Cách giới thiệu của Nguyễn Lương Ngọc chừng mực mà vẫn cởi mở và hướng tới những chân trời rộng rãi. Những người đi sau tuy có vài khía cạnh đi sâu hơn nhưng lại có sự giản lược với nghĩa chỉ dừng lại ở một vài tác giả mà các vị ấy học được ở nhà trường bên Nga như Timofiev hoặc gần đây thì Likhachov hay là Bakhtine v.v... Tức loại người có sự tiếp nhận lý luận phê bình một cách sâu sắc và toàn diện thì càng ngày càng hiếm. Nhiều học thuyết của nước ngoài, khi được truyền đạt trong nhà trường phần lớn chỉ ở dạng thông tin, dạng trò học thầy, may lắm thì người giới thiệu thuộc bài hiểu bài, chứ chưa ai có khả năng đánh giá, cũng như chưa đề ra được hướng áp dụng những cái đó vào việc giải quyết các vấn đề đặt ra trong văn học Việt Nam. Nói đúng ra, khi giải quyết các vấn đề ở Việt Nam còn là gượng gạo, thiếu thuyết phục. Gần đây khi việc tiếp nhận lý luận phương Tây được “bật đèn vàng” – tức là không cấm mà cũng không khuyến khích, để tùy nghi ai muốn làm thì làm – lập tức có tình trạng là một số anh em vừa đọc được những cái lạ thì có khi mới chàng màng qua loa đã quay ra “trộ”, “lòe”, làm phách với chung quanh, từ đó gợi nên rất nhiều phản cảm. Cũng có người tiếp nhận rất nghiêm túc, nhưng vẫn là tâm lý học trò lại say sưa quá, chỉ nói lại một ít điều đã đọc được ở những tác giả nước ngoài mà vội làm ầm làm ĩ, tự cho là “loại một của thế giới đây” “hảo hạng đây”. Trong những trường hợp này, tôi có cảm tưởng chuyện xảy ra trong học thuật mà chẳng khác gì bên làm ăn buôn bán. Trong hoạt động nhập khẩu hàng hóa người ta thường thấy các hãng nước ngoài có đại lý ở Việt Nam, cửa hàng này đại diện hãng dầu Shell, cửa hàng kia chuyên bán sản phẩm Toyota. Thì mấy nhà nghiên cứu nói trên, cũng chẳng qua là những “đại lý” của những nhà lý luận nước ngoài thôi, còn cố ra oai mà tự phong mình là nhà lý luận thì e tội nghiệp cho chúng sinh quá. Tình trạng ấy, theo tôi, cũng rất đặc trưng cho cách thông tin và lý luận kiểu Việt Nam.
Một ý khác tôi đã lưu ý trong bản tham luận nói trên: mục đích trước mắt của việc tiếp nhận là để giúp vào việc lý giải các hiện tượng văn học trong nước. Giới thiệu những lý luận mới mẻ ở nước ngoài là hết sức cần thiết, nhưng chớ nên quên nó hình thành là để hợp với trình độ của người ta. Chỉ có một số nhỏ trong những lý luận mới đó phù hợp với đối tượng là văn học Việt Nam kể cả văn học đương đại lẫn văn học cổ. Nếu nhầm lẫn ở chỗ này thì tài cao học rộng đến đâu cũng vô ích, hoặc chỉ có ích trong một phạm vi hạn hẹp.
TK: Cách nhìn về tình trạng tiếp nhận văn học nước ngoài hiện nay ở Việt Nam anh trình bày ở trên có được nhiều người chia sẻ?
VTN: Ðôi khi tôi tìm được những đồng minh rất tình cờ. Ví như gần đây tôi có đọc được ý kiến của một nhà văn trẻ đang sống ở Mỹ và từng có dịp về làm việc ở Hà Nội là Lê Thị Huệ. Qua một bài trả lời phỏng vấn trên Hợp Lưu cuối năm 2004, tôi được biết chị Huệ từng có cuốn sách Văn hóa trì trệ nhìn từ Hà Nội đầu thế kỷ XXI. Trong cuốn đó có cả một chương mang tên văn hóa vọng ngoại. Theo Lê Thị Huệ, “giới văn học Hà Nội (cả sáng tác và phê bình) có nhiều chỗ tệ, nhưng tệ nhất là lười độc lập. Cứ le te thấy ngoại quốc có cái gì hay thì ca um lên, rồi bắt chước theo, sùng bái còn hơn cả tín đồ nước gốc. Ra cái điều là ta cũng biết ông Tây, bà Ðầm này nọ. Vọng ngoại và vong thân tràn lùa như một cơn lũ đã phá tan và đánh bạt niềm tự tôn của người Việt Nam quá lâu”.
Tôi không quen chị Huệ và cũng chưa có may mắn đọc sáng tác của chị nhưng rất đồng tình với các nhận xét nói trên. Có một số người thấy tôi bảo dân mình co lại khép kín và không biết tiếp thu nước ngoài liền kêu tướng lên rằng tôi vọng ngoại, họ có biết đâu tôi cũng rất dị ứng với các hiện tượng nông nổi kiểu đó. Ðiều tôi muốn lưu ý thêm là thường thì vọng ngoại lại đi liền với bài ngoại, không hiếm những người học đòi lại chính là những người co lại và tuyệt đối hóa bản sắc của mình như trên đã nói.
Nhìn chung, tôi cho rằng tình hình tiếp nhận văn hóa nước ngoài chưa được suy nghĩ một cách nghiêm túc, nhiều lúc chúng ta rơi vào tình trạng dễ dãi và nói theo thói quen. Ví dụ như một nhà văn mà tôi thấy rất đáng kính trọng là anh Nguyên Ngọc. Tác giả Ðất nước đứng lên là một trong số ít nhà văn hiện nay hiểu biết nhiều về văn hóa văn học nước ngoài. Nguyên Ngọc cũng là người có nhiều quan điểm về sáng tác khá cởi mở. Về việc tiếp nhận, anh ấy từng nói rất đúng rằng phải xem mở cửa như một quy luật tất yếu. Thời nào mà chúng ta biết tiếp nhận nước ngoài thì chúng ta sẽ phát triển, giữ được bản sắc, còn nếu chúng ta đóng kín, thì chúng ta đánh mất bản sắc. Thế nhưng cuối cùng càn nhìn chung lại việc tiếp nhận ở Việt nam thì Nguyên Ngọc lại kết luận như thế này – tôi không biết bây giờ anh ấy còn nghĩ như thế không – “Dân tộc ta hiểu rất rõ quy luật này và đã vận dụng hết sức sáng tạo” hoặc “Kiểu cách của văn hóa Việt Nam là gì? Ðó chính là khả năng tiếp nhận và tiêu hóa được tất cả những tinh hoa của văn hóa đến từ nơi khác, chắt lọc và hòa nhập vào cái của mình”. (Trích trong báo Người Hà Nội, một số ra trong tháng Tư năm 2002). Tôi ngờ rằng đây là một nhận định dễ dãi, nói quen miệng thôi. Chứ thực ra nếu chúng ta được như thế thì mừng quá rồi còn gì nữa, và có lẽ văn hóa của chúng ta nó không rơi vào tình trạng như hiện nay.
TK: Ðể kết luận, xin hỏi anh một câu hỏi chót. Theo anh thì có việc gì phải làm ngay để lay động thói quen cũ và buộc mọi người quan tâm tới vấn đề này?
VTN: Tôi cho rằng đã đến lúc mọi người làm văn hóa Việt Nam phải chú ý tới câu chuyện tiếp nhận. Xác nhận bằng được ảnh hưởng từ bên ngoài để rồi tìm ra chính mình, tách mình khỏi người, trong khi vẫn không quên tiếp tục học hỏi. Phải có một chương trình nghiên cứu đàng hoàng, phải tiến tới biên soạn một bộ “Lịch sử sự tiếp nhận văn hóa nước ngoài ở Việt Nam”. Ði theo hướng đó tức là dần dần lần ra chân tướng của văn hóa ta. Thật ra việc này ít nhiều các bậc tiền bối đã làm. Trần Trọng Kim trong Việt Nam sử lược để cả một chương – chương VI , quyển VI -- viết về Sự kết quả của thời đại bắc thuộc trong đó chủ yếu viết về những điều dân ta đã học hỏi được của Trung Hoa trên phương diện văn hóa. Dương Quảng Hàm, mở đầu cuốn Việt Nam văn học sử yếu đã viết ngay về ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa đối với Việt Nam. Thanh Lãng – và các giáo sư văn học ở miền Nam trước 1975 --, khi viết về văn học Việt Nam thế kỷ XX, cũng đã rất chú ý đến ảnh hưởng của Pháp. Nhưng nhìn chung cả nước sau 1975, tôi thấy có tình trạng là các sách nghiên cứu văn hóa ít chú ý đến ảnh hưởng nước ngoài. Cứ nói như là nền văn hóa ta giời sinh ra đã như thế, đã có khả năng làm được những việc mà ta đã làm. Rất thiếu hiểu biết lịch sử và kém trong việc vận dụng quan niệm lịch sử.
Hiện nay người Việt đang sống ở nước ngoài cũng khá đông. Hằng ngày hằng giờ, họ phải làm công việc hội nhập văn hóa để xây dựng lại bản thân mình. Ðây cũng là một môi trường thể nghiệm thú vị và tôi ngờ rằng những quy luật rút ra từ việc tiếp nhận văn hóa nước ngoài ngay trên xứ người cũng sẽ dẫn đến những kết luận tương tự như khi nghiên cứu người ở trong nước.
Cần nghiên cứu sự tiếp nhận nói chung vì qua đó, sẽ cho ta thấy bản lĩnh Việt Nam khi tiếp xúc với thế giới và thậm chí là sẽ giúp ta tìm thấy bản sắc thực sự của mình. Bản sắc không phải là một cái gì nó tự sinh ra, mà được hình thành như sản phẩm của những mối quan hệ với hoàn cảnh chung quanh. Bản sắc không nhất thành bất biến và có thể nói rằng, hiện nay chúng ta vẫn đang đi tìm bản sắc. Rồi ra chính trong cái việc kiểm điểm xem ta nhận của nước ngoài cái gì, ta sẽ hiểu bản sắc và vốn liếng thật của mình. Mỗi khi nói về các vấn đề có liên quan tới giao lưu, học hỏi, cọ xát, tiếp nhận, ảnh hưởng, thường trong đầu tôi vẳng lên câu thơ của Aragon: “Tất cả gì về anh nhờ em anh mới biết.” Ông ấy nói với người yêu rằng qua sự tiếp xúc với em mà anh mới biết anh là người như thế nào, có gì hay gì dở. Câu thơ nói về chuyện lứa đôi riêng tư mà lại có sức khái quát. Ðứng trên bình diện cả dân tộc cũng vậy, tôi cho rằng qua việc tiếp cận và so sánh với người nước ngoài, ta mới thực hiểu ta là người thế nào.
VTN
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét