Làm quan, làm dân và ‘lằn ranh’ mỏng manh

>> Vì sao người thực sự thông minh không bao giờ xã giao?
>> Loạt bài đánh sập đế chế Vũ “nhôm” của nữ nhà báo quả cảm


Nguyễn Anh Thi 

VNN - Mới thấy, dù làm quan hay làm dân, bản chất vẫn là phải làm mỗi việc cho đúng đắn. Những sai lầm đôi khi đến với con người chỉ là một sợi chỉ mong manh, đứng bên này thì là đúng nhưng chỉ bước chân sang bên kia lại là sai mất rồi.

Đọc trong sử sách Việt Nam, có một vị quan khiến tôi vô cùng ấn tượng. Đó là Nguyễn Công Trứ.

Ông có lẽ là một trong những vị quan có lý tưởng nhất quán, độc đáo và thú vị bậc nhất thời xưa. Vốn tính ngang tàng, lều chõng đi thi ông đều bị đánh trượt, phải chăng là vì dám lộ liễu ý tứ “đầu đội trời, chân đạp đất” trong bài thi? Mãi đến năm 1819, Nguyễn Công Trứ mới đậu Giải nguyên, và 41 tuổi mới có chức quan đầu tiên.

Khi làm quan, lý tưởng của ông được thể gói trong một bài thơ đơn giản:

Giữ trong lòng trung ái

Chăm đạo dâu con

Phát triển nông trang

Trừ bỏ dị đoan

Sửa đổi phong tục

Thanh thải tham tàn

Tiến cử tài đức

Giữ nghiêm luật lệ.

Ông hăng hái làm những việc Vua giao, không từ nan bất cứ việc gì và luôn để lại dấu ấn với tài năng đa dạng của mình. Cũng vì cá tính nên đường thăng quan tiến chức của ông thăng trầm, khi làm quan to, khi bị giáng xuống quan nhỏ. Ông bị luân chuyển đi đủ tỉnh từ Hải Dương, Ninh Bình, Thái Bình, Nam Định, Thanh Hóa rồi vào Thừa Thiên, Quảng Ngãi... Ông làm từ quan võ (Tham tán quân vụ), quan văn (Tư nghiệp Quốc tử giám) đến việc lập vùng kinh tế mới (Dinh điền sứ); làm quan to ở cả Bộ hình lẫn Bộ binh.

Khi làm quan ông đặt ra nhà học cho con dân học hành, đặt xã thương ở các làng để quản lý thóc gạo theo giá quy định, ông trị tội cường hào rất nặng để tránh dân oan.

Ông cũng là quan rất thanh liêm. Sử cũ chép Phạm Nguyên Trung, Ngô Huy Phái hối lộ ông. Ông bắt giải cả hai cùng tang vật về phủ Nam Định để xét xử. Thời gian làm Dinh điền sứ, ông nhận tiền gạo của nhà nước cấp phát cho dân nghèo làm vốn khẩn hoang. Sau khi sử dụng, số dư thừa Nguyễn Công Trứ đều mang về nộp lại cho công khố.

Năm 70 tuổi, ông xin từ quan về hưu nhưng Vua Thiệu Trị không chấp thuận. Khi vua Tự Đức lên ngôi, ông được toại nguyện. Trước khi làm quan, khi làm quan rồi thành hưu quan ông vẫn luôn nghèo, nhưng cái khí chất đại trượng phu, cái chất ngạo nghễ nơi ông chưa bao giờ bị bào mòn.

Suốt quãng thời gian nhân thế của mình, Nguyễn Công Trứ dường như đã luôn “ngất ngưởng”, ung dung tự tại trước những lựa chọn của bản thân trong cái bối cảnh chật hẹp của thời đại mình. Cả trong đạo làm quan, trong con đường thăng tiến, cũng như lẽ xuất xử.

Đọc về cổ nhân rồi ngẫm thì xét cho cùng cuộc đời mỗi con người - dù là quan chức hay thứ dân, dù giữ chức phận gì trong xã hội – cũng là một chuỗi những lựa chọn. Có cái gọi là sự chi phối của hoàn cảnh khách quan, của số phận, nhưng ai cũng phải đối mặt và chịu trách nhiệm cho những lựa chọn của mình, nhất là những lựa chọn được đưa ra vào thời khắc quyết định.

Tôi có một người bạn làm trong ngành dầu khí. Anh là một tiến sĩ khoa học rất giỏi, vì vậy được giao đảm trách trưởng phòng công nghệ thông tin của một công ty lớn của ngành này. Tuy nhiên anh chỉ nhận việc chuyên môn, những việc dính líu tới tiền nong, tài chính nhập nhằng anh đều tránh. Anh lý giải đó là những việc anh không rành, hơn nữa có nhiều việc phức tạp anh không hiểu rõ, nên tốt nhất là chỉ tập trung chuyên môn.

Cấp trên đánh giá cao năng lực của anh và muốn thăng chức cho anh, song anh một mực từ chối, chỉ xin làm cấp trưởng phòng vì nhận thấy không đủ sức cho “cái ghế” kia. Dù không giàu nhưng anh đủ sống sung túc và đầu óc nhàn nhã, không lo lắng, cũng chưa bao giờ hối tiếc về lựa chọn của mình.

Anh khiến tôi liên tưởng đến một vị quan chức ngành dầu khí phải ra tòa năm qua. Ông là một kỹ sư giỏi có tiếng, tiến sĩ ngành dầu khí và có nhiều công trình khoa học có ích cho ngành, từng được nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh. Nhưng khi bỏ chuyên môn, chuyển hẳn làm lãnh đạo, một lĩnh vực chắc chắn không phải sở trường, có lẽ ông bị cuốn theo một số quyết định sai lầm của cấp trên, của cái guồng quay mà ông tham dự vào. Lao tù, ngã ngựa đau đớn, thân bại danh liệt - một kết cục mà đời ông hẳn không bao giờ mường tượng nổi khi ở đỉnh cao sự nghiệp.

Nhiều người không khỏi xót xa và tiếc nuối cho ông. Giá như ông chỉ lựa chọn việc nào đúng khả năng thì làm, việc gì không thạo thì để người khác, miễn là vẫn làm được điều có ích cho dân, cho nước, quyết không nhận “cái áo quá rộng”, giá như ông biết từ chối lúc cần thiết,… thì kết cục của một nhân tài như ông đã đi theo hướng khác.

Mới thấy, dù làm quan hay làm dân, bản chất vẫn là phải làm mỗi việc cho đúng đắn. Những sai lầm đôi khi đến với con người chỉ là một sợi chỉ mong manh, đứng bên này thì là đúng nhưng chỉ bước chân sang bên kia lại là sai mất rồi. Nên quan trọng nhất vẫn là biết mình biết ta, và biết đủ, để thấu rõ lẽ đời, để không thả cho lòng tham chế ngự khi đứng trước những lựa chọn dù là nhỏ nhất.

Bước qua năm cũ đón chào năm mới - khoảng thời gian người ta thường dành để nhìn nhận bản thân và đưa ra những lựa chọn, kế hoạch - ngẫm ngợi thế sự, mới càng thấy Nguyễn Công Trứ thật sáng suốt khi tổng kết rằng:

Tri túc tiện túc, đãi túc, hà thời túc?

Tri nhàn tiện nhàn, đãi nhàn, hà thời nhàn?

(Biết đủ là đủ, đợi cho đủ thì bao giờ mới đủ? Biết nhàn là nhàn, đợi cho nhàn thành thì bao giờ mới nhàn?)

Phần nhận xét hiển thị trên trang