Những bài đăng đầu tiên trên Yahoo 360plus

Nguyên Ngọc - Một nhà văn hóa, một tài năng, một nhân cách lớn

Phóng viên Bauxite Việt Nam

 Nhà văn và cuộc sống ..

                                                      Hồng Giang

Tôi đọc và biết Nguyên Ngọc đã lâu, nhưng mãi đến năm 2003, vào dịp tháng tám, tôi mới có dịp gặp và sống gần nhà văn ít ngày. Dạo đó ông lên nói chuyện với trại ST của hội chúng tôi. Ban tổ chức trại gọi và giới thiệu ông là “thầy”! Kể cũng đúng thôi, ông xứng đáng được gọi là “thầy” bởi con người, lối sống và đặc biệt là tư tưởng của ông, nhất là từ khi ông thôi giữ chức tổng biên tập báo “Văn Nghệ”, một tờ báo sang trọng và có uy tín nhất của HNVVN.

Cùng đi chuyến đó có nhà văn Trung Trung Đỉnh và người con gái duy nhất của ông. Cô gái cao gầy, ít nói ( Hay là vì sự có mặt ông bố khả kính của mình mà giữ ý đấy chăng? )

Trước ngày đọc“Đất nước đứng lên” (Có lẽ đất nước phải đứng lên một lần nữa?), “Rừng xà nu” tôi cứ nghĩ tác giả những tiểu thuyết này phaỉ là người cao to, vạm vỡ, tiếng nói thì sang sảng, vang vọng .. Vì thông thường người ta cứ nghĩ: Văn chương chẳng qua cũng ít nhiều mang dáng dấp, tính cách được tác giả khéo léo mô phỏng nên từ những gì có thật của chính mình thông qua hình tượng nhân vật. Mãi sau mới biết nghĩ như vậy thật thô thiển và hồ đồ!

Tôi thật không ngờ ông thấp bé, người nhỏ nhắn, đứng đầu  chỉ ngang vai với  Trịnh Thanh Phong, tác giả “Ma làng” (tiểu thuyết đã được dựng thành phim, ồn ào một dạo) Điểm đáng chú ý của ông là vừng trán cao, hói tròn đến đỉnh đầu, đôi mắt ở tuổi bảy mươi vẫn sáng lấp lánh và đặc biệt là giọng nói trầm ấm của người xứ Quảng rất gợi cảm, lôi cuốn người nghe .

Mới biết đối với một nhà văn dáng người cao hay thấp, béo hay gầy, già hay trẻ không quan trọng gì! Cái mọi người trông đợi ở anh ta là tấm lòng, cách nhìn, cách nghĩ, là tư tưởng, tình cảm anh mang đến cho người đọc được những gì? Không phải những câu, những dòng tròn trịa, đèm đẹp, sáo rỗng, luỵ thời, hay những việc lạ kỳ vô thưởng, vô phạt cốt để mua vui ..

Hôm đó ông nói nhiều chuyện, những chuyện lần đầu tiên tôi được nghe, chưa từng có trên sách báo cả trong và ngoài nước. Ông đã để lại trong tôi những ấn tượng sâu sắc cho dù lâu nay, tôi có thói quen “xấu” là không mấy mặn mà với những lời lẽ văn hoa, mòn ruỗng, mà ở bất cứ cuộc toạ đàm nào về văn chương, về học thuật, người ta nói nhiều đến nỗi thành nhàm chán, mặc kệ người nghe có chú ý hay không?

Những điều ông nói không phải là những điều cao siêu, kỳ bí, hay những gì to tát mà trí tuệ con người khó tưởng tượng ra được . Vẫn là chuyện dung dị đời thường, như lẽ đời, tình yêu cuộc sống, yêu thiên nhiên, nhân cách và trách nhiệm của nhà văn với cuộc sống .. Ông tâm tình như một người bạn, khiến cả hội trường chú ý lắng nghe, không một tiếng động nhỏ nào từ bên dưới, nhất là không có tiếng chuông điện thoại, như nhiều buổi nghe nói chuyện khác. Đó là những phát hiện mới, thú vị thông qua những chuyện đời thường, chuyện đời sống văn học khi đó .. Nhất là những gì gắn bó, liên quan đến thiên nhiên, đời sống con người .

Trước đó tôi chỉ biết ông là một nhà văn viết nhiều, viết khoẻ ( Có người còn có ý kiến cho rằng “Ông là nhà văn viết người thực, việc thực giỏi, theo lối hiện thực chủ nghĩa”)

Nếu như thế, quả thực là phiến diện, là thiệt thòi lớn với một nhà văn hoá, nhà tư tưởng như ông .

Sau này tôi có tìm đọc thêm những bài ông viết ( Xin phép không cần thống kê ra đây vì với CNTT như hiện nay, muốn tìm những tư liệu ấy không có gì khó với bất kỳ ai )

Đọc ông mới thấy hết ở ông một “Phông” văn hoá tầm cỡ, một triết lý sống, điều mà bất cứ nhà văn nào cũng thèm muốn và cần phải có. Ông quan tâm đến nhiều vấn đề, nhất là day dứt về chuyện “Đất nước ta, dân tộc ta đã trải qua một thời kỳ lịch sử bi hùng, một thời đại hiếm có, không thiếu những con người, những số phận đặc biệt mà văn chương ta lại quá nhợt nhạt, chưa có được những tác phẩm xứng tầm, những đỉnh cao?”. Và những cố gắng đẫm máu, mồ hôi, nước mắt ấy để rồi có được những gì?

Không riêng về văn học nghệ thuật, nói rộng ra về cuộc sống hôm nay còn nhiều vấn đề bất cập trong nhiều lĩnh vực hoạt động xã hội. Thậm tệ hơn nó sa đà vào những nguy cơ không kiểm soát và cứu vãn đươc.

Thường về những vấn đề này, các tác giả một là nói miên man quá, hàm lượng thông tin trở nên “Loãng” hoặc lại quá sơ sài, gây hụt hẫng cho người nghe, người đọc. Ông không chỉ nêu vấn đề, những phát hiện của mình, mà còn có ý kiến xác đáng bởi những phát hiện khiến người đọc đồng tình với mình.

Vấn đề dù rộng, dù cao siêu đến đâu cũng có cách lý giải gần gũi vầ rất thuyết phục. Theo ông mọi sự bất cập, suy đồi  nói trên đều chốt lại : “Ở cách đánh giá và đối xử với con người, với thiên nhiên chưa thoả đáng, cách nhận đường mơ hồ, chủ quan và bảo thủ” .

Điều đơn giản ấy“tồn tại quá lâu trong xã hội ta bao nhiêu năm nay, giống như một khối u, càng ngày càng gây nên tác hại và những di chứng khó lường hết được”

Thời gian cũng khá lâu để không còn nhớ hết những gì của lần gặp gỡ ấy, nhưng tâm tình của ông, khao khát và băn khoăn về những gì ông để cập đến khiến cho tôi đến bây giờ còn như bị ám ảnh. Ông là một nhà văn có tấm lòng, có trách nhiệm với thời đại ông đã và đang sống .

Có một nhà văn nói với tôi thế này, sau cuộc nói chuyện : “ Khen Nguyên Ngọc có mà khen phò mã tốt áo, có mà khen suốt ngày, bì sao được với ông ấy ?”

Lại đúng là lời Nguyên ngọc “ .. Ở ta nhà văn thường tự ty, mặc cảm rất nặng nề. Thậm chí có người chỉ chỉ nghĩ thân phận mình chỉ như con sâu cái kiến, thiếu đi cái khí khái, khí phách cần phải có của người cầm bút, trách nào văn học ta chưa có được những tác phẩm lớn nói lên được khát vọng của nhân dân, khát vọng của thời đại”

Rất tiếc là sau đó vài năm, trên văn đàn người ta nói nhiều đến chuyện phải làm sao để có tác phẩm “Đỉnh cao” xứng tầm, mà ý kiến này hầu như chưa có ai đụng chạm đến?

**

Dự trại sáng tác chỉ có hơn chục người, chúng tôi được bố trí ăn ở tại chỗ. Cơm nhà hàng thường xếp năm người một mâm, nhưng nhà văn bảo xếp liền một bàn ngồi chung cho vui. Ông lấy trong bọc ra một gói nhỏ, nói là cao hổ cốt của một anh bạn người Philípphin cho. Ông  nhờ TTP thái nhỏ, pha vào rượu. Nhà văn đàn em của ông ý tứ pha vào chiếc cốc nhỏ, cho ông dùng riêng. Ông lắc đầu cười : “ Lộc trời nên san sẻ, không nên hưởng một mình, Pha hẳn ra cốc to, anh em ở đây mỗi người một chút, mà đấy cũng là phẩm chất cần phải có của người làm công tác quản lý, nhà văn chủ tịch nghĩ thế nào ?”.

Rồi còn nói thêm :“ Như thế này là chúng ta gián tiếp giúp tay cho lâm tặc đấy !” TTP nói : “ Nhưng là lâm tặc nước ngoài, chúng ta không chịu trách nhiệm anh ạ !” Nguyên Ngọc cười mà nét mặt không vui :“ Lâm tặc ở đâu cũng là lâm tặc, nhưng mà thôi, chuyện đã rồi .. Chúng ta cũng không làm gì khác được .. Ở đời có những lúc được người ta biếu quà mà mình không vui. Anh bạn người Phi này cũng là trường hợp như vậy ..”  

Vừa uống rượu, Ông vừa kể về người bạn trẻ này của ông .

Chúng tôi biết thêm nhiều chuyện về  con người và đất nước vừa gần gũi vừa xa lạ này. Một đất nước không xa chúng ta về địa lý, nhiều tộc người, đa văn hoá và khác chúng ta về căn bản chính trị .

Thú thật chúng tôi còn ít hiểu biết về lãnh vực này vì lúc đó rất ít người viết biết dùng intenet.

Như chợt nhớ đang là bữa cơm trưa, nhà văn bảo : “ Chúng mình ăn cơm đi đã, nếu các bạn muốn nghe, tôi sẽ kể vào đầu giờ chiều nay ..”

Như tôi đã đăng bài giới thiệu ở phần trước, ở đây không nhắc lại. Chỉ xin sơ lược về câu chuyện của Nguyên Ngọc với người bạn ở đảo quốc này vào buổi chiều hôm đó : Bạn ông là một nhà văn hoá trẻ, đang có địa vị trong xã hội mà nếu nói đến nhiều người trong chúng ta phải thèm khát . Anh lại đang có môi trường cực kỳ tốt để sống và làm việc, đó là kinh thành Pari tráng lệ.

Vậy mà từ bỏ tất cả, trở về quê hương để lo lắng, nghĩ ngợi về văn hoá của dân tộc mình . Thử hỏi ở Việt Nam chúng ta được mấy người như vậy? Hay chỉ nghĩ về văn hoá như một phương tiện, mưu cầu những cái ngoài văn hoá? Đó là  câu chuyện cảm động về một con người ở một nước mà chúng ta thường được biết có nhiều hải tặc, những vụ cướp bóc khủng khiếp trên biển đông. Theo tôi nghĩ, anh là con người dũng cảm, nói người anh hùng thầm lặng cũng không có gì ngoa, bởi vì trên thế giới này có những người anh hùng rất ít người biết đến. Hoặc vì lý do này khác, mà người ta cố tình lờ đi .

Trở lại câu chuyện với nhà văn Nguyên Ngọc .. Lần ấy ông được ban tổ chức trại sáng tác mời  nói chuyện kinh nghiệm viết truyện ngắn và sáng tác văn học. Trước khi đến dự ông đã xem xét và chọn tài liệu rất tỷ mỷ những bài viết liên quan đến truyện ngắn và sáng tác văn học của các tác giả trong và ngoài nước. Ông là người xuê xoa, giản dị trong sinh hoạt, nhưng lại rất khắt khe, nghiêm túc trong học thuật. Những vấn đề ông đưa ra đều cụ thể, chính xác và rất mạch lạc. Khác với nhiều diễn giả thường thì nói tràn cung mây. Người nghe, nghe xong chịu không nhớ được mình đã được nghe gì, mà nếu có ghi chép cũng không biết đường nào mà lần vì các vấn đề lặp lại, chồng chéo, rối tung, rối mù.. Thường dùng nhiều đại ngôn, mỹ từ mà không kéo lại được sự hấp dẫn vì dung lượng thông tin ít ỏi, kiến văn nghèo nàn.

Có người nói : Ông đã từng là chính trị viên các cấp trong quân đội, hàm đại tá ( Lưu ý là hưởng lương ngang cấp tướng ) làm gì không nói chuyện hay? Tôi không nghĩ như vậy, vì thực ra không phải tướng tá ông nào cũng biết nói hay cả, mà đây là khẩu khí của từng người .

Trong câu chuyện của ông luôn ẩn chứa sự thông minh, hóm hỉnh. Có cái gì như là sự tinh quái, nhưng lại rất dung dị, nhân hậu cứ da diết, ám ảnh người nghe. Mỗi vấn đề đều có phát hiện rất mới, không có gì gọi là lên lớp, dạy bảo cả. Nó giống như câu chuyện tâm tình, tuyệt nhiên không có từ “ Phải như này”, “Phải như kia”..

Ông nói :

“ Chúng ta đang làm cái công việc mà không ai dạy được cho ai cả. Bởi vì văn học là sự sáng tạo, mọi kinh nghiệm rất mau chóng trở thành lạc hậu. Chỉ có thể “Gợi ý”, “Gợi hứng” được cho nhau mà thôi. Nên câu chuyện tôi nói với các bạn chỉ coi như những chuyện tâm tình. Các anh các chị ngồi đây ít nhiều đã có những tác phẩm, đã từng có những kinh nghiệm sáng tác riêng của mình. Nếu bây giờ lại nói “ Thế nào là một truyện ngắn, một truyện ngắn hay và viết nó bằng cách nào thì thật buồn cười. Những điều đó chỉ nên nói trên bục giảng nhà trường, còn ở đây thì khác. Nói như vậy, chúng ta không mặc nhiên một cách chủ quan. Vẫn cần phải học, học suốt đời. Nhưng người sáng tác học cách khác, mỗi người một cách, chung quy học qua cảm xúc và lối tư duy độc lập, sáng tạo của mình”.

Ông đưa chúng tôi mỗi người một tập tài liệu về kinh nghiệm viết văn và nói mang về tham khảo .

Tôi biết có những nhà văn viết rất hay nhưng khi nói chuyện lại rất dở, thậm chí không biết nói chuyện .

Nguyên Ngọc lại khác, ông nói và viết đều rất lôi cuốn người đọc, người nghe. Nhất là những năm gần đây, đều là những vấn đề quan thiết và sâu sắc

Tôi chỉ xin tóm tắt vài nội dung mà ông bấy lâu nay day dứt, trăn trở, như ông nói :

 “ Văn học là nhân học, là những gì liên quan đến thân phận con người, những gì có trong tim, trong óc các nhân vật của mình”..

Có hai chuyện mà ông đặc biệt quan tâm là môi trường xã hội và môi trường tự nhiên. Đương nhiên là các môi trường gắn bó với những biến cố và số phận của nó với khung cảnh chung của toàn thế giới. Nó vừa rộng, lại vừa cụ thể, chung quy không ngoài mong muốn cháy ruột cháy gan của người trí thức là làm sao để mọi sự, mọi việc khá hơn? Đặc biệt là về giáo dục .

Xin lưu ý rằng vào thời điểm 2003 những ý kiến này mới được đưa ra một cách rụt rè vì tính nhạy cảm của nó, vì những khuôn thước tưởng chừng bất di, bất dịch và vì cả những điều cho đến nay cũng khó mà nói thẳng băng ra được.

Theo ông chúng ta đang làm giáo dục một cách máy móc, cứng nhắc chủ yếu để tạo ra những nhà thực hành, những người dễ sai bảo, mà quên mất rằng vô tình là phản giáo dục .

Vì thực ra mục đích cuối cùng của giáo dục không phải là như thế. Chúng ta rất cần những người thực hành, nhưng cũng rất cần những nhà sáng tạo, những nhà khoa học, nhà tư tưởng, thậm chí nhà lãnh đạo đất nước trong tương lai. Tất cả những thứ đó đều trông mong ngay từ lúc bắt đầu của sự nghiệp giáo dục.

 Muốn giáo dục khá hơn cần phải có những  thay đổi căn bản từ cách dạy, cách học. Từ khâu soạn sách giáo khoa trong các nhà trường, chuẩn bị con người và cơ sở vật chất . Xem xét nội dung chính khoá và ngoại khoá sao cho phù hợp. Dám bỏ đi cái cũ kĩ, lỗi thời, cái vô dụng và đưa thay vào đó những yếu tố, nhân tố mới cần thiết.

 Không nói ai cũng biết, giáo dục của ta ngày nay còn nhiều bất cập. Học chưa đi đôi với hành. Hoặc những cái vô bổ, mất thời giờ. Những cái thế giới đã bỏ lại sau lưng. Nhiều “học vị” được đào tạo ra chưa đáp ứng với yêu cầu của xã hội nước ta, chứ chưa nói đến so với kiến thức chung nhân loại .

Rất nhiều vấn đề, nhưng rút cuộc ở hai điều căn bản: Một là vì sao phải dạy và học và hai là dạy và học như thế nào?

Vì sao mà có những tiêu cực nảy sinh trong một môi trường mà lẽ ra phải thiêng liêng, trong sáng như môi trường rèn luyện và đào tạo con người cho những thế hệ tiếp theo là nhà trường?

Chúng ta mới chỉ chữa cái ngọn mà chưa chịu khó tìm nguồn gốc sâu xa của những căn bệnh trong giáo dục. Hậu quả là lại lấy cái sai này để sửa cái sai khác – Như thế thì bao giờ cho xong ?

***

Có những con người ta chỉ có may mắn hiếm hoi gặp gỡ đôi lần trong đời, nhưng họ để lại ấn tượng sâu sắc khó quên, trong ta mãi mãi. Với tôi Nguyên Ngọc là một người như thế. Cho dù sau này vì lẽ nào đó, có người không thích ông thì đấy là việc của họ, tôi nghĩ mình chả việc gì phải dấu diếm tình cảm ấy cả. Bởi vì ông ngoài những tác phẩm của mình, đóng góp cho nền văn học nước nhà ông còn có công gợi mở những vấn đề tư tưởng, học thuật cho văn học Việt Nam thoát ra khỏi lối mòn, sáo rỗng, thoát ra cái giả dối, cứng ngắc một chiều. Làm cho diện mạo văn chương Việt Nam một thời gian khởi sắc. Ông là người có công phát hiện, nâng đỡ nhiều nhà văn tên tuổi sau này như: Nguyễn Huy Thiệp, Phạm thị Hoài, Nguyễn Ngọc Tư .. Tuy nhiên,  sau đó ông đã thôi chức Tổng biên biên tập báo văn nghệ vì bị phê phán chính thức là “Đi chệch hướng” theo quan điểm chính thống.

Lâu nay chúng ta có thói quen là hay tách bạch, chia cắt thực thể một cách máy móc phiến diện theo lối “Chẻ sợi tóc làm tư”. Tưởng như thế là mình đã có phương pháp khoa học đúng đắn lắm rồi. Thực ra thì không phải. Làm sao lại tách phần hồn khỏi phần xác khi còn đang sống? Trong văn học cũng vậy, nó là không thể tách rời. Có thể nói nghệ thuật là linh hồn, là tinh hoa của tư tưởng. Nó là rượu, không còn là gạo nữa, mà tư tưởng lúc đầu, mới chỉ là gạo mà thôi. ( Gạo tốt hay xấu, lại là chuyện khác ). Hoặc nói cụ thể hơn nghệ thuật chính là hình thái khác của căn bản tư tưởng. Một thời kỳ do nhu cầu khách quan, văn học phải gánh vác thêm nhiều chức năng không thuộc phạm vi của nó. Như nó là cái này, phục phụ cái kia .. Chúng ta xếp ra làm nhiều món khác nhau, như cách giảng dạy văn học trong nhà trường. Nào là : “ Nội dung tư tưởng”, “Giá trị nghệ thuật”..

 Ngay trong buổi nghe nói chuyện hôm ấy, một anh bạn tôi vốn là cán bộ văn hoá còn ghé tai tôi : “ Nhà văn nói thế nào ấy chứ, đương nhiên văn học nghệ thuật phải phục vụ chính trị rồi”. Tôi không nghĩ là không có những “Nghệ thuật” như thế. Cũng như khi ta nói về văn hoá nói chung, vẫn có văn hoá quần chúng để phục vụ những nhiệm vụ trước mắt bên cạnh văn hoá tinh hoa dành cho mai sau. Nghệ thuật cũng vậy, có nghệ thuật của số đông và những tinh hoa chắt lọc, để dành  góp vào truyền thống dân tộc. Bây giờ nhiều người cũng nhận ra rồi. Đôi khi chân lý cũng bị lẻ loi, cô độc vì bản chất luôn đi tiên phong, luôn dấn thân về phía trước của nó, mà xung quanh chưa kịp nhận ra, chưa muốn ủng hộ.

Nhà văn Nguyên Ngọc là người như thế, cho dù cả cuộc đời ông gắn bó thiết tha và có nhiều đóng góp cho văn học nước nhà  

Mấy ngày sau, ông rủ Nhà văn TTĐ lên Mèo Vạc. Tình yêu thiên nhiên của ông cũng thực hiếm có. Ông bảo “Ở Việt Nam có hai lá phổi, một là rừng núi phía bắc, hai là Tây Nguyên ở phía nam. Hai lá phổi này có khoẻ chúng ta mới mong khoẻ được”.

Lần này, lên Mèo vạc không phải là lần đầu đối với ông. Ngay từ thời kỳ tiễu phỉ sau 1954 ông đã từng gắn bó với miền biên viễn. Đã từng có những tác phẩm hay như: “Rẻo cao”, “Trở lại Mèo Vạc”.. Nghe nói thời đó ông còn trẻ, ông đã từng yêu một người con gái vùng cao. Cô ấy là một cán bộ phụ nữ người dân tộc, hoa khôi vùng cao nguyên đá có nhiều huyền thoại còn nhiều bí ẩn này.

Tôi nhận thấy trong mắt ông hôm ấy lấp lánh niềm vui, niềm vui mới mẻ , trẻ trung như khi người ta còn trẻ, hồi hộp như đi gặp người yêu !

Viết về Nguyên Ngọc, đây là việc quá khó đối với tôi, một người ngưỡng mộ ông mà kiến thức còn hạn hẹp . Vả lại ông lại là một tầm cỡ văn hoá lớn, không thể trong một bài viết bao hàm hết được . Đã có nhiều tác giả viết về ông, nếu các bạn muốn tìm hiểu thêm, xin tìm đọc .

( Bài viết này khi đó chưa có sự kiện Bauxite Tây Nguyên và một số sự kiện khác nên tác giả lúc đó chưa đề cập đến những bài viết hoặc những gì liên quan đến nhà văn hóa, Nhà văn Nguyên Ngọc phần sau này.)        

                                                         *****